Sh. Abdullaeva pul, kredit va banklar

 

---

141 
2-§. To’lov balansi, uni tuzish tamoyillari asosiy bo’limlari 
To’lov balansi - xalqaro hisob-kitob balanslarida markaziy o’rinni egallaydi. 
U mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining masshtabi, tarkibi va xususiyati 
to’g’risida miqdor va sifat tavsifini beradi. To’lov balansi - aniq bir vaqt mobaynidagi 
chet eldan kelgan tushumlar va chet elga qilingan to’lovlar miqdorining nisbatidir. 
To’lov balansi davrli va fursatli bo’ladi. Davrli to’lov balansi aniq bir vaqt (yil, 
oy, chorak) oralig’ida tushumlar va to’lovlarning o’zgarishini va davlatning tashqi 
iqtisodiy faoliyati sohasidagi o’zgarishlar va iqtisodning holati, rivojlanishini 
ifodalaydi. Fursatli (aniq bir muddatdagi) to’lov balansi statistik ko’rsatkichlarni 
chop etish shaklida e’lon qilinmasa ham, ma’lum bir vaqtda bajarilishi lozim bo’lgan 
kunlik to’lov va tushumlar nisbatini ifodalaydi. 
Agar valyuta tushumlari to’lovlardan oshsa balans aktiv, aks holda passivdir. 
Hisob-kitob balansi va to’lov balansi orasidagi farqlar quyidagidir: 
− 
to’lov balansida mamlakatning valyuta tushumlari va to’lovlari o’z ifodasini 
topadi, hisob balansida esa, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha talab va
majburiyatlari hisobga olinadi;
− 
to’lov balansi faqat real tushum va to’lovlarni ifodalaydi, hisob-kitob balansi 
esa hali to’lanmagan qarz va majburiyatlarini ham o’z ichiga oladi; 
− 
to’lov balansida hisob-kitob balansida o’z ifodasini topgan xali «uzilmagan» 
berilgan va olingan kreditlar hisobga olinmaydi; 
− 
to’lov va hisob-kitob balanslarining oxirgi saldolari-aktiv yoki passiv bo’lishi 
mohiyati jihatdan mos kelmaydi va qarama-qarshidir. Chunki kreditor davlatlarning 
hisob-kitob balanslari asosan aktiv, to’lov balanslari esa passiv (AQSh, GFR, 
Yaponiya va boshqalar) bo’lishi mumkin. Qarzdor mamlakatlarda esa passiv hisob-
kitob balansi saldosi ba’zi vaqtlarda aktiv to’lov balansi saldosiga to’g’ri keladi; 
− 
to’lov balansi faqat to’langan eksport va importni o’z ichiga oladi, hisob-kitob 
balansi esa hali to’lanmagan, kreditga berilgan tovaroobortni ham o’z ichiga oladi. 

---

142 
Shunday qilib, to’lov va hisob-kitob balanslari orasidagi farq xalqaro kredit 
munosabatlarining rivojlanishi bilan aniqlanadi. E’lon qilinuvchi to’lov balanslari 
operatsiyalari xususiyatiga ko’ra ikki asosiy bo’limni o’z ichiga oladi: