145
balansini tuzish va uni e’lon qilishga urinish bo’lgan. 1943 yili amerika iqtisodchisi
X.Leri AQShning 1919-1939 yilgi to’lov balansini tuzdi. Uning asosida ikkinchi
jahon urushidan keyin to’lov balansi tuzildi. 1946 yildan boshlab chorak va yillik
to’lov balanslari hisobotlari AQSh savdo Vazirligi jurnali «Servey of karrent
biznes»da chop etila boshladi.
1947 yili BMT hujjati sifatida to’lov balansi sxemasi yaratildi. U XVFning
to’lov balansini tuzish shakllari va tamoyillarini ishlab chiqishiga asos bo’ldi. XVF
«to’lov balansi bo’yicha qo’llanma» chiqarib rivojlantirishni davom ettirdi. Ular o’z
sxemalarini universallashtirishga
harakat qilishadi, chunki bu rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlar balanslarini solishtirish imkonini beradi. Joriy
ma’lumotlarni qayta ishlab XVF ekspertlari aniqliklar kiritadi, norasmiy
ma’lumotlardan foydalanishadi, to’lov balanslari moddalarini qayta guruhlashadi va
boshqa ishlarni bajarishadi. Bu tekshirilaetgan jarayonni kulami to’g’risida fikr
yuritish imkonini beradi.
XVF qo’llanmasiga binoan to’lov balansi moddalari klassifikatsiyasi.
A. Joriy operatsiyalar *
Tovarlar
Xizmatlar
Investitsiyalardan
daromadlar
Boshqa xizmatlar va daromadlar
Xususiy bir tomonlama o’tkazmalar
Rasmiy bir tomonlama o’tkazmalar
Jami A: joriy operatsiyalar balansi.
V. To’g’ri investitsiyalar va uzoq muddatli kapital
Tugri investitsiyalar
Portfel investitsiyalar
Boshqa uzoq muddatli kapital
Jami: A+V (AQShning bazis balansi konseptsiyasiga
muvofiq)* *
146
S. Boshqa uzoq muddatli kapital.
D. Xato va hisobga olmaydigan qismlar
Jami; A+V+S+D (AQSh likvidlik kontseptsiyasiga
muvofiq)*
E. Balanslovchi moddalar.
Oltin -valyuta rezervlarining qayta baholanishi,
SDRning taqsimlanishi va ishlatilishi..
Oltin -valyuta rezervi harakati .
F.
Caldoni qoplashning favquloddagi manbalari
G.
Xorijiy rasmiy qo’mitalarning valyuta rezervlarini tashkil
etuvchi majburiyatlar.
Jami: A+V+S+D+E+F+G (AQShning bazis balansi
kontseptsiyasiga muvofiq)*
N. Rezervlarning yakuniy o’zgarishlari.
Oltin
SDR
XVF ning rezerv holati
Xorijiy
valyuta
Boshqa talablar
XVF kreditlari
___________________________
Milliy va xalqaro darajada to’lov balansini boshqarish.
To’lov balansi davlat boshqaruvi talab qilinadigan ob’ektlardandir. to’lov
balanslari o’z tabiatiga ko’ra doimiy aktiv va passiv bo’la olmasa ham, ularning
o’zgarishi valyuta kursi va kapital oqimi, ayniqsa, «issiq pullar» oqimini
beqarorligini kuchaytiradi. Bu o’z
navbatida pul muomalasiga, oxir oqibatda esa
iqtisodiyotga salbiy ta’sir etadi. Bunda to’lov balansini narx boshqaruvi avtomatik
jarayoni orqali stixiyali tenglashtirish mexanizmi juda kuchsiz ta’sir etadi. Shuning
uchun xalqaro hisob-kitoblarni muvozanatini tiklash maqsadli davlat tashkiliy
ishlarini talab qiladi.
147
Xalqaro hisob-kitoblarni muvozanatlashtirish masalasi davlatning asosiy
iqtisodiy maqsadlari qatoriga kiradi (iqtisodiy o’sishni ta’minlash, inflyatsiya va
ishsizlikka karshi ko’rash bilan birgalikda). To’lov
balansini davlat tomonidan
boshqarish - to’lov balansining asosiy moddalarini shakllantirishga qaratilgan
iqtisodiy, shu jumladan, valyuta, moliya, pul-kredit chora-tadbirlari yig’indisidir.
to’lov balansini boshqarishning ko’plab usullari bor: bular xalqaro hisob-
kitoblarning valyuta-iqtisodiy axvoliga muvofiq tashqi iqtisodiy operatsiyalarni
rag’batlantiruvchi yoki chegaralovchi usullardir. To’lov balansi defitsit davlatlar
eksportni rag’batlantirish, importni cheklash, chet
el kapitalini jalb etish, kapitalning
chiqib ketishini cheklash uchun quyidagilardan foydalanadi:
Defilyatsion siyosat, devalvatsiya, valyuta cheklashlari, moliya va pul-kredit
siyosati, to’lov balansiga ta’sir etishning maxsus usullari(uning asosiy moddalarini
tashkil etish chogida).
Aktiv saldoni to’lov balansida boshqarish bu ortikcha aktiv saldoni yo’qotishga
qaratilgan. Bunda moliyaviy, kredit, valyuta usullari
va revalvatsiya importni
kengaytirish, eksportni cheklash, kapital eksportini oshirish va importini
kamaytirishda qo’llaniladi. Aktiv saldo tashqi qarzni to’lash, xorijiy davlatlarga
kredit berish, oltin-valyuta zahiralarini oshirishda foydalaniladi.
To’lov balanslarini xalqaro usullarda boshqarishga:
- eksport kreditlari shartlarini kelishish;
- ikki tomonlama davlat kreditlari, svop kelishuviga muvofiq Markaziy
banklarning milliy valyutadagi
qisqa muddatli kreditlari;
- Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlarining (avvalom bor XVFi)
kreditlari va boshqalar kiradi.
