Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

N
i
xi
1
12
12
)
(
2
1





N
i
x
xi
2
6
12
1
1






N
i
xi
N
x
4
.
2
5
12
)
(
)
1
(
1
2
1
2








N
i
i
x
x
N

Дисперсия қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: 
2
1
2
)
(
)
1
(
1






N
i
x
xi
N

Бунда 


x
вариацион қаторнинг ўртача арифметик қиймати 

---

i
x
- 
ҳар 1 алоҳида вариантнинг ифодаси 
N 
– вариацион қатордаги вариантлар миқдори 
Ўртача квадрат оғиш дисперсиядан квадрат илдиз чиқариш орқали 
аниқланадиган ва 

(сигма) билан белгиланади, у қуйидагича 
ҳисобланалди: 
2



Илмий тахминни статистик текшириш. 
Ижтимоий психологик тадқиқотларда математик статистикани 
қўллашнинг муҳим томонларидан бири олинган натижалар статистик 
миқдорини аниқлаш.
Масалан, тадқиқотчи ўзининг тадқиқотида гуруҳий фаолият 
самардорлигини гуруҳ ривожланиш даражасига боғлиқлигини 
ўрганмоқчи дейлик. 2 та гуруҳ – юқори ривожланиш даражаси ва паст 
ривожланиш даражасига эга бўлган гуруҳларда олинган 2 турдаги 
ўлчовлар арифметик қийматни топиши мумкин. 
3-
жадвал 
Юқори ривожланиш даражасига эга бўлган 
гуруҳ 
Юқори ривожланиш даражасига эга 
бўлган гуруҳ 

---

Фаолият 
самарадорлиги 
балл ҳисобида 
(
)
1
i
x
x


(
)
1
i
x
x


2
Фаолият 
самарадорлиги 
балл ҳисобида 
(
)
1
x
x
i


(
)
1
x
x
i


2
5 
6 
7 
10 
6 
8 
7 
-2 
1 
0 
-3 
1 
-1 
0 
4 
1 
0 
9 
1 
1 
0 
6 
3 
4 
5 
5 
3 
2 
-2 
1 
0 
-1 
-1 
1 
2 
4 
1 
0 
1 
1 
1 
4 
7
1


x
16
)
(
2
1
1





N
i
i
x
x
4
2

x
12
)
(
2
1
2





N
i
i
x
x
67
.
2
2
1


63
.
1
1


2
2
2


41
.
1
2


)
1
(
1
2
1


N

; 
67
.
2
6
16
)
(
2
1
1







i
N
i
x
x
; 
63
.
1
67
.
2
2
2
1





; 
2
6
12
2
2



; 
.
41
.
1
2
2
2




1
x
ва 
2

x
лар ўртасида фарқ борлигини, яъни гуруҳ ривожланиш даражаси 
билан гуруҳий фаолият ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжудлигини аниқлаш 
учун тадқиқотчи 

1
x
-
2

x
ўртасидаги фарқнинг статистик ишончлилигини 
топиши лозим. Бунинг учун Стьюдентнинг t критерийсидан фойдаланилади. 
2
2
2
1
2
1
m
m
x
x
t






---

Бу ерда 

1
x
ва 
2

x
- 
ўртача арифметик қиймати; 
1
m
ва 
2
m
- 
ўртача хато қиймати бўлиб, у қуйидаги формула 
ёрдамида аниқланади: 
N
m


Бизнинг мисолда 1-қатор учун хато қуйидагига тенг : 
62
.
0
7
63
.
1
1
1



N
m

; 
2-
қатор учун 
69
.
3
53
.
0
62
.
0
4
7
2
2
2
2
2
1
2
1








m
m
x
x
t
Шундан кейин, тадқиқотчи махсус жадвал орқали ишончлилик 
даражасинии аниқлайди. Психология бўйича қилинадиган ишларда асосан 5 
фоизли (р=0.05), 1 фоизли (р=0.01) ва мингдан бир фоизли (р=0.001) 
ишончлилик даражаси қўлланилади. Агар t – критерия миқдори масалан, 5 
фоизли ишончлик даражасига тенг ёки ундан кичик бўлса, ўртача қийматлар 
ўртачаси топилган фарқ тасодифий, яъни 100 тадан 5 ҳолатга тўғри келади 
(p
)
05
.
0

. Агар p
05
.
0

(яъни тасодифийлик фарқ 5 фоиздан катта) бўлса, 
фарқ унчалик катта эмас. Ишончлилик даражаси қанчалик юқори бўлса, t-
кўрсаткичнинг миқдори шунчалик аҳамиятли бўлади. 
Спирмен корреляция коэффиценти: 
)
1
(
6
1
2
2




n
n
d
÷
s
r
s
-
корреляция коэффиценти; 
d-
таққосланаётган объект ўрни (ранг) ўртасидаги фарқ; 
n-
таққосланаётган жуфтлик миқдори 
Корреляция коэффиценти миқдори -1 дан +1 гача оралиқ чегараларидан 
четга чиқмайди. 
Агар корреляция коэффиценти +1га яқин бўлса, ўзгарувчилар ўртача 
мустаҳкам тўғри алоқа мавжудлигини билдиради. Агар корреляция 
коэффиценти -1 га яқин бўлса, ўзгарувчилар ўртасида тескари алоқа 

---

борлигидан далолат беради. Агар корреляция коэффицент 0 бўлса, алоқа 
мавжуд эмас. 
Олинган миқдорнинг ишончлилик даражасини аниқлаш учун 
Стьюдентнинг t- критерийсидан фойдалинилади: 
2
1
2
÷
Ò
÷
t



t - 
стьюдентнинг корреляция коэффиценти кўрсаткичи 
r - 
корреляция коэффиценти миқдори 
N 
– танловлар ҳажми 
Корреляция (ранг бўйича) коэффицентини ҳисобланиш. 
Масалан, 2 та эксперт 1 та ўқувчини 8 сифат бўйича баҳолайдилар: 
1.
Қаттиққўллик. 
2.
Қатъийлик. 
3.
Жаҳлдорлик. 
4.Маъсулиятсиз. 
5.
Очиқ кўнгил. 
6. 
Тўғри сўзлик. 
7. 
Ақллилик. 
8. 
Ғайратлилик. 
Бунда шу 8 хил сифат ўринларга жойлаштириб чиқилади. 1-ўринда 
ўқувчида энг кўп намоён бўладиган сифат, 8-ўринда энг кам намоён 
бўладиган сифат жойлаштирилади. Натижалар 5-жадвалда келтирилган. 
Спирмен формуласидан фойдаланилади: 
)
1
(
6
1
2
2




n
n
d
÷
s
5-
жадвал 
Қаторга 
жойлаштириш учун 
экспертларга 
таклиф 
қилинган 
сифатлар рўйхати 
Жойлаштирилган сифатлар 
қатори 
Ўринлар 
(ранглар) 
ўртасидаги 
фарқ 
d 
d
2
1-
эксперт 2-эксперт 

---

Ғайратлилик
Қаттиққўллик 
Қатъийлик 
Жаҳлдорлик 
Маъсулиятлини ҳис 
қилмаслик 
Очиқ кўнгиллилик 
Тўғрисўзлик 
Ақллилик 
1 
5 
6 
8 
7 
3 
4 
2 
2 
7 
3 
6 
8 
4 
5 
1 
-1 
-2 
3 
2 
-1 
1 
-1 
1 
1 
4 
9 
4 
1 
1 
1 
1 
74
.
0
504
22
6
1
)
1
8
(
8
22
6
1
2








s
÷
Стьюдент t-кўрсаткичидан фойдаланиб, ишончлилик даражасини 
аниқлаймиз. 
71
.
2
67
.
0
81
.
1
74
.
0
1
2
8
74
.
0
1
2
2
2










÷
N
÷
t
Қўлга киритилган миқдор, яъни ч
s
- 0.74
2 эксперт баҳолари ўртача юқори даражадаги тўғри алоқа мавжудлигидан 
далолат беради. Бу эса бизга баҳоланаётган ўқувчиларга берилган 
(баҳолар) характеристикаларнинг объективлигидан ҳамда экспертлар 
баҳо кўрсаткичларининг умумийлиги ҳақида хулоса чиқаришга имкон 
беради. 
Шундай қилиб, юқорида келтирилган математик-статистик методлар
(ёрдамида психологик тадқиқот натижалари қайта ишланади. 
1.5. 
Психологик тадқиқотни ўтказишга қўйиладиган талаблар 
1. Тадқиқотларни ташкил қилиш текширувда қўлланиладиган метод ва 
методикаларни танлаш ҳамда синаб кўришни (пилотаж текширув) ўз 

---

ичига олади. Тадқиқотга тайёргарлик жараёнида текширилувчилар ва 
уларнинг сони аниқланади. 
Тадқиқот методи – бу тадқиқотчини қизиқтирган маълумотни қўлга 
киритиш йўли, воситаси. 
Тадқиқот методикаси – бу психик жараёнлар ва уларнинг хусусиятлари 
тўғрисидаги зарур маълумотларни қўлга киритиш учун ишлатиладиган 
қонкрет усул ва воситалар мажмуи. 
2. Тадқиқот ўтказиш жойи турли хил ташқи шовқинлардан ҳоли бўлиши, 
шу билан бирга санитария- гигиена қоидаларига жавоб бериши лозим. 
Мажбур қилмайдиган иш ҳолати таъминланиши керак. 
3. Тадқиқотнинг техник таъминланиши ҳал қилиниши лозим бўлган 
масалаларга мос тушиши керак. 
4. 
Синалувчиларни сифат жиҳатидан бир хил қилиб танлаш зарур. 
5. Тадқиқотчи тадқиқотнинг боришига, унинг барча босқичларини
ўтказишга таъсир этади (режалаштиришдан, то хулоса ва тавсиялар ишлаб 
чиқишгача). 
6. 
Йўриқнома ёки кўрсатма тадқиқот бошланишидан олдин, тайёргарлик 
босқичида тузилади. У аниқ, қисқа ва бир маъноли бўлиши лозим. 
7. 
Тадқиқот натижалари баённомаларда қайд этилиб, у бир вақтнинг ўзида 
ҳам тўла, ҳам мақсадга қаратилган бўлиши керак. 
8. Тадқиқотдан олинган маълумотлар сифат ва миқдор жиҳатдан анализ, 
синтез қилиниши, яъни қайта ишланиши зарур. 
Психодиагностик методикаларга қўйиладиган талаблар: 
Психодиагностик методикалар қўлланилишидан олдин юқори сифат ва 
самарадорлигини кўрсатувчи мезонлар асосида текширувдан ўтказилиши 
зарур.Психодиагностик методикаларни баҳолашнинг асосий мезонлари
сифатида ишончлилик ва валидлик олиниши мумкин. 
Психодиагностик методикалар ишончлилиги – психодиагностик 
методиканинг сифати бўлиб, у ушбу методика ёрдамида етарлича 
барқарор натижаларга эришиш имконияти билан белгиланади. 
Методиканинг ишончлилиги – натижалар барқарорлиги ва 
такрорланишини кўрсатувчи мезон. 
А.Анастази агар бола ҳафта бошида 
интеллект тести бўйича 110 га тенг кўрсаткичга эга бўлса, ҳафта охирида 
бу кўрсаткич 80 га тенг бўлса, бундай методикага ишонч билан қараш 
мумкин эмаслиги ҳақида ёзган. Ишончли методикаларни қайта ўтказиш 
ўхшаш натижани кўрсатиши керак. Озгина ўзгариш бўлиши мумкин, 
лекин улар унчалик аҳамиятли бўлмаслиги керак. 
Методикалар ишончлилик даражаси бир қанча сабабларга боғлиқ. 
Тадқиқот натижалари аниқлигини пасайтирувчи омиллар қаторига 
қуйидагиларни киритиш мумкин: 
- 
диагноз қилинаётган сифатнинг стабил, барқарор эмаслиги; 
- 
диагностик методикаларнинг такомиллашмагани (кўрсатма хато тузилган, 
топшириқлар характери жиҳатидан ҳар турдалиги, текширилувчига 
методикани тақдим этиш бўйича кўрсатмаларнинг ноаниқлиги); 

---

- 
тадқиқот вазиятининг ўзгариши (куннинг ҳар хил вақтида текширув 
ўтказилиши, хонанинг турлича ёритилиши, бегона шовқинларнинг бор ёки 
йўқлиги); 
- 
экспериментатор хулқ-атвори, гапириш оҳангининг ўзгариши (бир 
тажрибада бошқача кўрсатма, бошқасида уни ўзгартириб бериши; 
топшириқнинг бажарилишини турлича стимуллаштириши); 
- 
текширувчи функционал ҳолатидаги ўзгаришлар (ўзини ҳис қилиши яхши 
бир экспериментда, бошқасида чарчаш ҳолатида бўлиши); 
- 
натижаларни шарҳлаш ва баҳолашда субъективлик. 
Психодиагностик методикалар ишончлилигини текшириш йўлларидан 
бири стандартлаштириш, методика ўтказиш муолажасини ва унинг 
натижаларини баҳолашнинг ягона талабларини ишлаб чиқиш. 
Методикани баҳолашнинг яна бир муҳим мезони валидлик 
ҳисобланади. Ишончлилик аниқлангач, методиканинг валидлиги масаласи 
кўриб чиқилади. Чунки ишончли бўлмаган методика валидлиги юқори 
методика бўла олмайди. 
Методика валидлиги – методика ёрдамида олинган маълумотларнинг
нимани аниқлашга қаратилганлиги, яъни методика моҳияти билан мослиги. 
Валидлик – методиканинг самарадорлиги, амалий фойдасини кўрсатувчи 
мезон. 
Репрезентативлик – танланманинг синалувчилар бош мажмуи 
характеристикаларини кўрсатувчи хусусияти. 
Шунингдек, Акимова М.К., Гуревич Е.М. бўйича ҳозирги замон 
психологиясида мавжуд бўлган воситаларни сифат даражасига кўра 2 гуруҳга 
бўлиш мумкин: 
1) 
формаллашган методикалар 
2) 
кам формаллашган методикалар 
1 
– гуруҳ методикаларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 
- 
тестлар; 
- 
сўровномалар; 
- 
проектив техника методикалари; 
- 
психофизиологик методикалар; 
Улар учун характерли жиҳатлар: 
- 
аниқ регламентация; 
- 
тадқиқот ёки текширув жараёнининг объективизацияси (кўрсатмага тўғри 
амал қилиш, стимул материалини намойиш қилишнинг қатъий усуллари. 
Синалувчи фаолиятига тадқиқотчининг аралашмаслиги); 
- 
стандартизация (яъни диагностик эксперимент натижаларини қайта ишлаш 
ва тақдим этишнинг қабул қилинган тартиби жорий этилиши); 
- 
ишончлилик; 
- 
валидлик
Ушбу методикалар нисбатан қисқа вақт ичида диагностик ахборотни қўлга 
киритиш ҳамда индивидларни ўзаро миқдор ва сифат жиҳатидан таққослаш 
имконига эга. 
Кам формаллашган методикаларга : 

---

- 
кузатиш;
- 
суҳбат;
- 
фаолият маҳсулини таҳлил қилишни киритиш мумкин. 
Ушбу методикалар синалувчи ҳақида қимматли маълумотларни қўлга 
киритиш имконини беради. Айниқса, буни тадқиқот предмети 
объективлаштириш мумкин бўлган психологик жараёнлар ва ҳолатлар 
бўлганида яққол сезиш мумкин (масалан, яхши англанилмайдиган субъектив 
кечинмалар ёки мазмун жиҳатидан жуда ўзгарувчан психик жараён ва 
ҳолатлар – мақсад, кайфият, ҳолатлар диагностикаси). Шуни таъкидлаш ва 
инобатга олиш зарурки, кам формаллашган методикаларни ўтказиш катта 
меҳнатни талаб этади (масалан, синалувчини кузатиш баъзида ойлаб давом 
этиши мумкин) ва кўп жиҳатдан тадқиқотчининг психологик тайёргарлиги ва 
профессионал тажрибасига асосланади. Психодиагностик суҳбат, 
кузатувларнинг юксак маданий даражасида ўтказилиши текширув 
натижаларига тасодифий омиллар таъсиридан сақлаш мумкин. 
Кам 
формаллашган 
диагностик 
методикаларни 
формаллашган 
методикаларга қарши қўйиш мумкин эмас. Одатда улар ўзаро бир-бирини 
тўлдиради. Тўлақонли диагностик тадқиқотда иккала турдаги методикаларни 
гармоник, уйғунлашган ҳолда қўллаш зарур. Масалан, тест ёрдамида 
маълумот тўплашдан аввал синалувчи билан танишиш (таржимаи ҳоли, 
мойилликлари, фаолият мотивацияси ҳақидаги ахборот) босқичи ўтказилади. 
Бунда интервью, суҳбат, кузатишдан фойдаланилади. 
Кам формаллашган методикалар – қўллашнинг қатъий, аниқ қоидаларига 
эга бўлмагн методикалар. Улар кўпроқ психодиагностиканинг психологик 
интуицияси ва нисбий тажрибасига боғлиқ. 
Формаллашган методикалар – аниқ шаклдаги қоидаларга қатъий амал 
қилишни талаб қиладиган методикалардир. 

---