Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

А 
Б 
В 
А 
Б 
А 
Б 
В 
Д 
Б 
Е 
Г 
В 
А 

---

Агар гуруҳда 20 дан ортиқ аъзо бўлса, бундай схема тузиш қийинроқ 
бўлади. Шунинг учун бундай ҳолларда матрицадан фойдаланиш мақсадга 
мувофиқ бўлади. 
Матрица қуйидагича тузилади. Тўртбурчак ёки квадрат чизилиб, гуруҳ 
аъзоларининг сонига қараб катакчаларга бўлинади. Чап тарафдан юқоридан 
пастга ва юқоридан ўнг тарафга гуруҳ аъзоларининг шартли белгилари қўйиб 
чиқилади. Гуруҳ аъзоларининг шартли белгилари ўқувчилар фамилияси ёки 
фамилия бош ҳарфи, текширувчиларнинг тартиб номерлари ҳам бўлиши 
мумкин. Горизонтал чизиқ бўйича қаторларга танланаётган ўқувчи, 
вертикалига эса катакча ичига кимни танлаётгани ҳақидаги маълумотлар 
ёзилади. Ижобий танлаш “+” белгиси билан, ўзаро бир-бирини танлаш эса
“+” белгиси билан ифодаланади. 
Маълумки, кичик гуруҳ ёки жамоаларда бирламчи гуруҳлар мавжуд 
бўлиши мумкин. Бу бирламчи гуруҳлар эса бошқа матрицада белгиланади. 
Бунинг учун юқорида кўрсатилганидек, тўртбурчак ёки квадрат чизилиб, 
матрицанинг чап бурчагидан пастдаги ўнг бурчагига қаратиб диагонал 
чизиғи ўтказилади. Бу чизиқ квадратнинг шу диагонал чизиғига тўғри келган 
катаклари устидан ўтади. 1 – матрицадан ўзаро танланишга эга бўлган 
истаган бир ўқувчини танлаб олинади. Унинг тартиб номерини ва 
фамилиясини матрицанинг 1 – қаторига ўтказилади. Худди ана шу номерни 
юқоридаги 1 – катакка қўйилади. Сўнгра 1 – матрицадан 1 – қаторга ёзилган 
шахс билан ўзаро танланишда бўлган шахсларни танлаб олинади. Унинг 
тартиб номери ва фамилияси 2 – қаторга ёзилади. Худди на шу номерни 
юқоридан 2 – устунга ёзилади. Матрицанинг шунга мувофиқ келадиган 
катакларига “+” белгиси ёзиб қўйилади. Матрицанинг 1 – қаторидаги ўқувчи 
билан ўзаро танланишда бўлган гуруҳнинг навбатдаги аъзосини унинг 1 – 
матрицадаги номерини сақлаган ҳолда 3 – қаторга ёзилади. Шу номерни 3 – 
устуннинг юқори қисмига ҳам қўйилади. Тегишли катакка “+” белгиси 
қўйилади. Шу тариқа 1 – матрицадан танлаб олинадиган фамилияларни 
навбатдаги қаторга ёзиладиган ўзаро танланишда бўлган бирорта ҳам киши 
қолмагунча давом эттириш керак. Бошқача қилиб айтганда, ўзаро 
танланишда бўлган кишилар доираси якунланиши лозим. Ўзаро бир-бирини 
танламаган ўқувчилар матрицанинг охирига ёзилади. Микрогуруҳ, яъни 
бирламчи гуруҳ 2 -5 кишидан иборат бўлиши мумкин. 
Шундай қилиб, социометрия методи объектив ва аниқ маълумотлар, 
яъни шахснинг гуруҳ ёки жамоадаги реал ҳолатини акс эттирувчи 
маълумотлар олишга имкон беради ҳамда амалий мақсадларда 
фойдаланилиши мумкин.