Sh. A. Alimov, O. R. Xolmuhamedov, M. A. Mirzaahmedov



Download 2,38 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/57
Sana07.07.2022
Hajmi2,38 Mb.
#753116
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   57
Bog'liq
Algebra. 9-sinf (2014, Sh.Alimov, O.Xolmuhamedov)

10- §
.
 
NATURAL KO‘RSATKICHLI DARAJANING
ARIFMETIK ILDIZI
O‘rta Osiyolik atoqli matematik va astronom 
Jamshid ibn Ma’sud
ibn Mahmud G‘iyosiddin al-Koshiy
(taxminan 1430- yilda vafot etgan)
sonlardan istalgan 
n
- darajali ildiz chiqarish amalini kashf qildi. Uning
«Arigmetika kaliti» nomli asarining beshinchi bobi «darajaning asosini
aniqlash» deb nomlangan.


53
Quyidagi masalani qaraylik.
1 - m a s a l a .
Tenglamani yeching: 
x
4
= 81.
Tenglamani 
-
=
4
81 0
x
yoki 
-
+
=
2
2
(
9)(
9)
0
x
x
ko‘rinishida yozib
olamiz. 
+ ¹
2
9
0
x
bo‘lgani uchun 
- =
2
9
0
x
bo‘ladi, bundan, 
x
1
= 3,
x
2
= –3. 
Shunday qilib, 
x
4
= 81 tenglama ikkita haqiqiy ildizga ega: 
x
1
= 3,
x
2
= –3. Ularni 81 sonining 4- 
darajali ildizlari
, musbat ildizni (3 sonini)
esa 81 sonining 4-
darajali arifmetik ildizi
deyiladi va bunday
belgilanadi:
4
81 . Sunday qilib, 
=
4
81
3.
x
n
=
a
tenglama (bunda 
n
— natural son, 

— nomanfiy son) yagona
nomanfiy ildizga ega ekanligini isbotlash mumkin. Bu ildizni 
a
sonning
n

darajali arifmetik ildizi
deyiladi.
T a ’ r i f .
a nomanfiy sonning n
³
2
natural ko‘rsatkichli
arifmetik ildizi deb, n- darajasi a ga teng bo‘lgan nomanfiy
sonni aytiladi.

sonning 
n
- darajali arifmetik ildizi bunday belgilanadi:
n
a
.

son 
ildiz ostidagi ifoda
 deyiladi. Agar 
n
= 2 bo‘lsa, u holda
2
a
 o‘rniga 
a
 yoziladi.
Ikkinchi darajali arifmetik ildiz 
kvadrat ildiz
ham deyiladi,
3- darajali ildiz esa 
kub ildiz
deyiladi.
So‘z 
n
- darajali arifmetik ildiz haqida yuritilayotgani aniq bo‘lgan
hollarda qisqacha «
n
- darajali ildiz» deyiladi.
Ta’rifdan foydalanib, 
n
a
ning 
b
ga tengligini isbotlash
uchun:
1) 
0; 2) 
n
b
b
a
³
=
 ekanligini ko‘rsatish kerak.
Masalan, 
3
64
4
=
, chunki 4 > 0 va 4
3
= 64.
Arifmetik ildizning ta’rifidan, agar 
a
³
0 bo‘lsa, u holda
( )
,
n
n
n
n
a
a
a
a
=
=
bo‘lishi kelib chiqadi.
Masalan, 
( )
5
6
6
5
7
7,
13
13.
=
=
n-
darajali ildiz izlanayotgan amal 
n- darajali ildiz chiqarish amali
deyiladi. U 
n
- darajaga ko‘tarish amaliga teskari amaldir.
!
!


54
2- m a s a l a .
x
3
= –8 tenglamani yeching.
Bu tenglamani –
x
3
= 8 yoki (–
x
)
3
= 8 kabi yozish mumkin. –
x
=
y
deb belgilaymiz, u holda 
y
3
= 8 bo‘ladi.
Bu tenglama bitta ildizga ega: 
=
=
3
8
2.
y
y
3
= 8 tenglama manfiy
ildizga ega emas, chunki 
y
< 0 bo‘lganda 
y
3
< 0 bo‘ladi. 
y
= 0 soni ham
bu tenglamaning ildizi bo‘la olmaydi.
Shunday qilib, 
y
3
= 8 tenglama faqat bitta 
y
= 2 ildizga ega, demak,
x
3
= –8 tenglama ham faqat bitta ildizga ega: 
x
= –
y
= –2.
J a v o b :
x
= –2. 
x
3
= –8 tenglamaning yechimini qisqacha bunday yozish mumkin:
= -
= -
3
8
2.
x
Umuman, istalgan toq 2
k
+ 1 natural son uchun 
a
< 0
bo‘lganda 
x
2
k
+1
=
a
 tenglama faqat bitta, buning ustiga manfiy
ildizga ega. Bu ildiz xuddi arifmetik ildiz kabi bunday belgi-
lanadi: 
2
1
k
a
+
. Uni 
manfiy sonning toq darajali ildizi
 deyiladi.
Masalan, 
-
= -
-
= -
3
5
27
3,
32
2 .
Manfiy
 a
sonning toq darajali ildizi bilan 
- =
a
a
sonning arifmetik
ildizi orasida ushbu tenglik mavjud:
k
k
k
a
a
a
+
+
+
= -
- = -
2
1
2
1
2
1
.
Masalan, 
-
= -
= -
5
5
243
243
3.
M a s h q l a r
131.
(Og‘zaki.) 1) Sonning arifmetik kvadrat ildizini toping:
1
289
1; 0; 16; 0,81; 169;
.
2) Sonning arifmetik kub ildizini toping:
1
27
1; 0; 125;
; 0,027; 0,064.
3) Sonning to‘rtinchi darajali arifmetik ildizini toping:
16
256
81
625
0; 1; 16;
;
; 0,0016.
!


55
Hisoblang (
132–134
):
132.
1) 
6
3
36 ;
2) 
12
2
64 ;
3) 
( )
2
4
1
25
; 4) 
8
4
225 .
133.
1) 
3
6
10 ;
2) 
3
12
3 ;
3) 
( )
12
4
1
2
;
4) 
( )
16
4
1
3
.
134.
1) 
-
3
8; 2) 
-
15
1; 3) 
-
3
1
27
; 4) 
-
5
1024; 5) 
-
3
3
34 ; 6) 
-
7
7
8 .
135.
Tenglamani yeching:
1) 
x
4
= 81;
2) 
5
1
32
;
x
= -
3) 
= -
5
5
160;
x
4) 
=
6
2
128.
x
136.
x
ning qanday qiymatlarida ifoda ma’noga ega bo‘ladi:
1) 
-
6
2
3;
x
2)
+
3
3;
x
3) 
- -
3
2
2
1;
x
x
4)
4
2 3
2
4
?
x
x
-
-
Hisoblang (
137–138
):
137.
1) 
-
+
3
6
1
8
125
64;
2) 
5
3
32
0,5
216;
-
-
3) 
-
+
4
4
1
3
81
625;
4) 
3
4
1
4
1000
256;
-
-
5) 
-
+
4
5
1
32
0, 0001 2 0,25
;
6) 
+ -
-
3
4
5
1
243
0,001
0,0016.
138.
1) 
+
×
-
9
17
9
17;
2) 
(
)
+
-
-
2
3
5
3
5 ;
3) 
(
)
+
+
-
2
5
21
5
21 ;
4) 
+
-
-
+
-
3
2
3
2
3
2
3
2
.
139.
1) a) 
³
<
2; b)
2
x
x
bo‘lganda 
-
3
3
(
2)
x
ni soddalashtiring;
2) 
£
>
a)
3; b)
3
x
x
bo‘lganda 
-
6
(3
)
x
ni soddalashtiring.
140.
<
<
1987
1988
n
bo‘ladigan nechta natural son 
n
bor?


56
 11- §.
ARIFMETIK ILDIZNING XOSSALARI
n
- darajali arifmetik ildiz quyidagi xossalarga ega:
Agar 
0,
0,
a
b
³
>
 
n

m
 natural sonlar bo‘lib, 
2,
2
n
m
³
³
bo‘lsa, u holda quyidagi tengliklar to‘g‘ri bo‘ladi:
1. 
.
n
n
n
ab
a b
=
3. 
( )
.
m
n
m
n
a
a
=
2. 
.
n
n
n
a
a
b
b
=
4. 
.
m n
nm
a
a
=
1- xossada 
b
son 0 ga teng bo‘lishi ham mumkin. 3- xossada 
m
son,
agar 
a
> 0 bo‘lsa, istalgan butun son bo‘lishi mumkin.
Masalan,
=
.
n
n
n
ab
a b
ekanligini isbot qilamiz.
Arifmetik ildizning ta’rifidan foydalanamiz:
1) 
³
0,
n
n
a b
chunki 
³
³
0 va
0
a
b
.
2) 
(
)
=
,
n
n
n
a b
ab
chunki 
(
)
( ) ( )
=
=
n
n
n
n
n
n
n
a b
a
b
ab

Qolgan xossalar ham shunga o‘xshash isbot qilinadi.
Arifmetik ildizning xossalarini qo‘llashga misollar keltiramiz.
1) 
×
=
× =
=
=
4
4
4
4
4
4
27
3
27 3
81
3
3.
2) 
=
=
=
3
3
3
3
3
64
256
4
256 4
4
625
5
625 5
5
125
:
:
;
3) 
=
=
=
7
7
21
7 3
3
5
( 5 )
5
125;
4) 
=
=
=
12
3
12
4
12
4096
4096
2
2;
5) 
( )
-
-
=
=
=
2
4
2
4
4
1
1
81
3
9
9
.
M a s a l a .
Ifodani soddalashtiring:
(
)
4
4
3 2
3
12 6
,
a b
a b
bunda 
a
> 0, 
b
> 0.
!


57
Arifmetik ildizning xossalaridan foydalanib, hosil qilamiz:
(
)
4
4
3 2
3 2
3 2
2
6
12 6
3
12 6
.
a b
a b
a b
a b
a b
a b
ab
=
=
=
M a s h q l a r
1
Hisoblang (
141–144
):
141.
1) 
3
343 0,125;
×
2) 
×
3
864 216;
3) 
×
4
256 0, 0081;
4) 
×
5
32 100000.
142.
1) 
×
3
3
3
5 7 ;
2) 
×
4
4
4
11 3 ;
3) 
( )
×
5
5
5
0,2
8 ; 4) 
( )
7
7
7
1
3
21 .
×
143.
1) 
×
3
3
2
500;
2) 
×
3
3
0,2
0,04; 3) 
×
4
4
324
4;
4) 
×
5
5
2
16.
144.
1) 
×
5
10
15
3
2 ;
2) 
×
3
3
6
2 5 ;
3) 
( )
8
12
4
1
3
3
;
×
4) 
( )
20
30
10
1
2
4
.
×
145.
Ildiz chiqaring:
1) 
3
3 6
64
;
x z
2) 
4
8 12
;
a b
3) 
10
20
5
32
;
x y
4) 
6
12 18
.
a b
146.
Ifodani soddalashtiring:
1) 
×
3
3
2
2
2
4
;
ab
a b
2) 
×
4
4
2 3
2
3
27
;
a b
a b
3) 
×
3
4
4
;
ab
a c
c
b
4) 
3
3
2
16
1
2
.
a
ab
b
×
Hisoblang (

Download 2,38 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish