Сезги аъзолари ёки анализаторлар, уларнинг ёшга оид хусусиятлари

Сезги аъзолари ёки анализаторлар, уларнинг ёшга оид хусусиятлари

7.1. Анализаторлар ҳақида умумий тушунча
7.2. Қурув анализатори
7.3. Эшитиш ва вестибуляр анализаторлари
7.4. Бошка сезги тизимлари


7. 1. Анализаторлар ҳақида умумий тушунча
Одам вужуди уни ўраб олган ташқи муҳит ҳамда ўзининг ички муҳити ҳақидаги ахборотларни махсус сезги аъзолари ёки анализаторлар орқали қабул қилиш хусусиятларига эга. Ташқи ва ички таъсир этувчи омиллар ўз табиатидан қатъий назар нерв тизимида тегишли нерв импулсларига айланиб, маълум тасаввурни ҳосил қилади. И.П.Павлов ҳар бир анализатор учта асосий, яъни рецептор ёки сезувчи, ўтказувчи ҳамда марказий қисмлардан иборат деган илмий асосланган умумлаштирувчи таълимот яратди.
Рецептор қисм қабул қилинган қитиқлагичларни тегишли нерв импулсларига айлантириб берадиган махсус нерв ҳужайралари ёки нерв учларидан ташкил топган бўлиб, уларнинг тузилиши муҳит таъсиротларини қабул қилишга мослашган бўлиб, турли таъсуротларни қабул қилишда билан бир-биридан фарқ қилади (кўз рецепторлари ёруғлик нурини, қулоқ рецепторлари товуш тўлқинини ва бошқалар).
Ўтказувчи қисм маълум анализатордан марказий нерв тизими орқали мия ярим шарлари пўстлоғигача борадиган нерв толаларидан иборат. Марказий қисм ярим шарлар пўстлоғидаги айнан белгиланган сезги аъзосининг соҳаси бўлиб, у ички ва ташқи муҳитдан келган импулсларни марказий таҳлил қилади.
Сезги аъзолари бир-бири билан яқиндан боғланиб фаолият кўрсатади ва бу нарса яшаётган муҳит ҳақида тўлиқроқ тасаввурга эга бўлиш ва уни идрок қилиш имкониятини беради. Яна шу нарсани қайд қилиш жоизки, бола туғилганидан бошлаб барча анализаторлар орқали унинг марказий нерв тизимига тегишли ахборотларнинг бориб туриши унинг ҳар томонлама баркамол бўлишини таъминлайди, акс ҳолда, яъни анализаторларнинг етарли ишламаслиги ёки етарли фаолият кўрсатмаслиги, кишининг ақлий жиҳатдан етук бўлишига салбий таъсир қилади.
Одамда кўриш, эшитиш, вестибуляр, таъм билиш, ҳид билиш, тери ва ички анализаторлар мавжуд бўлиб, шундан охиргиси соматосенсор тизим деб ҳам аталади, чунки у кўп тармоқли бўлиб, терига таъсир кўрсатувчи иссиқ, совуқ, босим, тебраниш, оғриқ каби таъсиротларни ҳамда бўғим ва мускуллардаги проприорецепторлардан келадиган импулсларни қабул қилиб, дастлабки таҳлилни қилади ва марказий нерв тизимига ўтказади.