Seysmik jarayonlar

5. Zilzila shiddatini baholash

Zilzila kuchini baholash uchun quyidagilardan foydalaniladi:

- magnituda, M – gipotsentrdagi zilzilaning nisbiy kuchi. Magnituda seysmik to`lqinlarning to`la energiyasini xarakterlaydi;
,
bu yerda A – zilzila o`chog`idan biron bir masofadagi maksimal zilzilaning amplitudasi;
A₀ – minimal yoki no`linchi zilzila amplitudasi.
Magnitudaning uch turi mavjud:
1) Rixter ML;
2) hajmiy bo`ylama to`lqinlar MP bo`yicha;
3) sirt to`lqinlari MS bo`yicha;
- ballik Io – zilzilaning Yer yuzidagi (epitsentrdagi) shiddati. U yer sirtining silkinish miqdori bilan o`lchanadi (amplituda, chastota, tezlik).
Har bir ball quyidagi formula yordamida aniqlangan seysmik tezlanishga ega a (mm/s<sup>2</sup>)
,
bu yerda T – tebranish davri.
I<sub>0</sub> va M orasida quyidagi bog`lanish mavjud:

I₀=1,5M+3,5lgH+3,

bunda H – zilzila o`chog`i chuqurligi km da.

Zilzilalarni qayd qilish quyidagi asboblar yordamida amalga oshiriladi:

1) seysmograflar – tebranishlar amplitudasi o`lchanadi. Asboblar aniqligi 0,0001 mm gacha;
2) akselerograflar – tebranishlar chastotasi o`lchanadi;
3) vibrograflar – sezilarli ko`chishlar o`lchanadi. Zilzila shiddatini baholash 1952 yilda Yer Fizikasi instituti ishlab chiqqan 12 balli shkala bo`yicha o`lchanadi. U o`z ichiga 2 alomatni oladi:
1) asosiy – vayron bo`lgan binolar soni va shikastlanish darajasini hisobga oladi;
2) yo`ldosh (soputstvuyuщie) – gruntlardagi qoldiq izlar, yer osti suvlari rejimining o`zgarishi, tebranishlarning sezilishi.
Zilzila paytida Yer yuzida ro`y beradigan o`zgarishlar

Zilzilaning kuchi (ball)	Zilzila harakteristikasi (nomi)	Seysmik tezlanish (mm/sek^2)	Er yuzasida bo`ladigan o`zgarishlar
1.	Sezilmaydigan	2,5	Mikroseysmik tebranishlar. Faqat seysmograflargina sezadi.
2.	Juda kuchsiz	2,5...5	Bilinar-bilinmaszilzila. Sezgirodamlarginasezadi
3.	Kuchsiz	5,1...10	Bilinar-bilinmaszilzila. Tinchturgankishilarginasezadi
4.	Kuchlirok	11...25	o`rtachazilzila. Yuribketayotganodamlarhamsezadi
5.	Anchakuchli	25...50	Uxlab yotgan kishilar uyg`onib ketadi
6.	Kuchli	51...100	Imoratlarbirozzararlanadi
7.	Judakuchli	101...250	Devorlar yoriladi, haykallar qulab tushadi, deraza oynalari sinadi
8.	Vayrongar-chilikkeltiradigan	251...500	Tomdagi mo`rilar, ko`chadagi haykallar qulab tushadi. Derazaoynalarisinadi
9.	Xarobalikkeltiradigan	500...1000	Uylarqulayboshlaydi
10.	Falokatli bo`ladi	1000...2500	Ko`plabimoratlarvayron
11.	Halokatlikamdan-kam	2500...5000	Yer yuzida katta-katta yoriqlar paydo bo`ladi, buzilmagan imorat qoladi
12.	Kattahalokat, falokatkeltiradigan	5000	hammayoq buzilib, imoratlar butunlay vayron bo`lib ketadi