“Сервис” илмий-амалий журнал

5-усул (қийматни (қўшиб) ҳисоблаш усули). Божхона қиймати маҳсулот 
таннархига фойдани ва умумий харажатларни қўшишга асосланади. 
6-усул (қайтариб (айириб) ҳисоблаш усули). Божхона қиймати 1чидан 
5чигача бўлган усулларни уйғунлашган, комбинацияланган ҳолда қўллашга 
асосланади. Шунингдек, мазкур методда “бепул(текин)” ёки “тўловсиз” товарлар 
бўйича қийматнинг соддалаштирилган тартиб таомиллари(ҚСТ)га асосан божхо-
на қиймати ҳисобланади. Божхона қиймати махсус маркетинг марказларида со-
тувда реализация қилинган нарх бўйича аниқланади. Масалан, озиқ-овқат 
маҳсулотларига, ҳар бир маҳсулотнинг соф 100 кг оғирлиги бўйича ўртача қий-
матни топиш учун, мазкур нархлардан турли хил ажратмалар амалга оширилади.
Шунингдек, божхона аудитини ташкил этиш методологияси юзасидан 
Германия тажрибаси[6] ўрганилганида, уларда ҳам, аудит усулларини қўллаган 
ҳолда божхона назорати деб номланган божхона аудити фаолият кўрсатиши 
маълум бўлди. Германияда божхона аудити - ҳам ТИФ қатнашчиси, ҳам божхона 
органи манфаатлари уйғунлигидан келиб чиқиб, ўтказилади. Натижада, ТИФ 
қатнашчиларида 
божхона 
тўловлари 
кам 
тўланганлиги 
ёки 
умуман 
тўланмаганлиги каби ҳолатлар аниқланса, қўшимча божхона тўловларини 

---

“Сервис” илмий-амалий журнал
2018 йил 2-сон 
132 
ундириш чоралари кўрилади. Нафақат Германияда, балки бошқа барча ЕИга аъзо 
мамлакатларда божхона аудитининг йўналиши - рискларни бошқариш тизими 
қўланилган ҳолда давлат статистикасини ўрганишга қаратилганлиги билан 
аҳамиятлидир. Аудит йўналиши танланганидан сўнг, масалан, божхона 
тўловларининг тўланишининг ўз вақтидалиги ва тўлиқлигини текшириш, 
товарлар келиб чиқишининг аудити, товарларни божхона расмийлаштирувида 
соддалаштирилган тартиб-таомиллар қўлланилган хўжалик юритувчи субъектлар 
аудити, товарлар тариф классификацияси аудити бўйича ташқи иқтисодий 
фаолият қатнашчиларидан танлаб олиниб, текширув амалга оширилади. 
Шундай қилиб, ривожланган ғарб мамлакатларида божхона аудити, 
товарлар эркин муомалага чиқарилгандан сўнг, қуйидаги кетма-кетликда ташкил 
этилиши ҳамда амалга оширилиши маълум бўлади (1-чизма).