Sertifikatlastiriw tiykarlari

4. 3. Xalıq aralıq, aymaqlıq hám milliy kólemde sertifikatlastırıw iskerligi.

Sertifikatlastırıw sanaatı rawajlanǵan hám xalıq aralıq ekonomikalıq sheriklikte rawajlanıwshı mámleketlerde aldınan hám keń kólemde paydalanılıp, bul mámleketler milliy standart talaplarına hám mámlekette ámeldegi basqa texnikalıq normalarǵa saykes emes ónimlerdiń payda bolıwınan óziniń bazarın qorǵawlaydı. Ádetde, rawajlanǵan mámleketlerde bir, atap aytqanda sol ónimge standartlar, texnikalıq normalar parıq etedi, sonday-aq, sertifikatlastırıw ótkeriw processleri de, bul bolsa xalıq aralıq sawdada texnikalıq tosıq dep atalıwshi tosqınlıqlardı jaratadı.

Bunıń tiykarǵı faktorı bolıp xalıq aralıq dárejede raxipler sherikligin bir bahalıǵın támiyinleytuǵın “konsensus” tiykarında standartlardı qabıllaw esaplanadı. Olar sırtqı hám ishki bazarlarda satıwshı hám qarıydarlardıń óz-ara munasábetin ornatıw tártipleri qaǵıydaların belgilep beredi.

Ádetde, hár bir mámlekette bir neshe sertifikatlastırıw sistemaları iskerlik júrgizedi. Olardıń hár túrlılıǵı hám kópsanlılıǵın hár qıylı nızamlı tiykarı, milliy miynetti qorǵaw, átirap -ortalıq hám den-sawlıq, qarıydarlardı qorǵaw hám basqa tarawlar daǵı standartlastırıw rawajlanıwı hám ámeliyatı anıqlap beredi.

Bajıxana tariypleri menen birge sırtqı básekinen qorǵawlaytuǵın mámleket xojalıǵı, turaqlı jáne keń qollanılıpatırǵan import ónimlerdi shegaralawdıń tarifsiz quralı, yaǵnıy den-sawlıq saqlaw, ónimlerdi standartlastırıw hám sertifikatlastırıw hám de sanitariya, veterinariya hám basqarıw keńsepazlıq tarawı ámeldegi qaǵıydalar hám bajıxana keńsepazlıǵı qıyınlashishidan tısqarı import ushın salıqlar hám basqalar tiykarında chegeralashni óz ishine aladı.

Derlik barlıq mámleketlerde shegaradan shıǵarıwǵa, alıp kelinip atırǵan ónimler qadaǵalawlardı veterinariya (jonivorlar hám jonivorlardan tayarlanǵan ónimler), fitosanitariya (ósimlik ónimleri, azıq-awqat tovarları ), tez buz'latuǵın ónimlerdi tekseriw oǵada qáwipli ximiyalıq zatlar, transport quralları arnawlı xızmetler támiyinleydi.

Yaponiya, Qıtay, Kareya, Peru, Turkiya hám basqa mámleketler tekǵana import, bálki eksport qilanayotǵan ónimler qadaǵalawın ámelge asırıwadı.

Xalıq aralıq kólemde sertifikatlastırıw tártibi. Ulıwma jaǵdayda sertifikatlastırıw úsh túrli jaǵdayǵa ámel etiliwi múmkin:

- bahalaw obiekti rasında bolıwı kerek;

- obiektga ornatılǵan talaplar bolıwı kerek, mısalı normativ hújjetlerde;

- ornatılǵan talaplar boyınsha obiekt muwapıqlıǵın bahalaw usılı bolıwı kerek.

Qollanılıpatırǵan sertifikatlastırıw processleri hám tártipleriniń tiykarǵı elementi bolıp sertifikatlastırıw sistemaları obiektti ornatılǵan talaplarǵa muwapıqlıǵı haqqında tiykarlanǵan tastıyıqlaw kompleksi retinde juwmaq qılıw múmkinshiligin beredi.

Tastıyıqlaw anıqlanǵan processlerdi tuwrıdan-tuwrı ótkeriw jardeminde yamasa tikkeley obiektti ornatılǵan talaplarǵa muwapıqlıǵın tastıyıqlaytuǵın processler arqalı alınadı.

Ónimdi sertifikatlastırıwǵa uyqas halda tómendegi process túrleri qollanıladı : sınaw ; islep shıǵarıwdı bahalaw ; inspektsiya qadaǵalawı.

Hár bir kórsetip ótilgen processler alınǵan shubhalı bahalaw jáne onı ónim ornatılǵan talaplarǵa muwapıqlıǵı haqqında ǵı ulıwma juwmaqqa tásiri dárejelerin inabatqa alıp tolıq tekseriledi.

Sınaw túrlerin sınap kóriw (úlgi túri), topın (partiya ) sınap kóriw, ónim bólegin sınap kóriw sıyaqlılar bolıwı múmkin. Túrin sınap kóriw, bul nátiyjeler muwapıqlıq sertifikatınıń ámel qılıw múddeti dawamında barlıq anıqlanǵan ónimlerge tásir etiwi jaǵdaylarında qollanıladı hám topı (partiyası ) ni sınap kóriw tek sol partiyaǵa hám de ónim bólegin sınap kóriw bólegine qollanıladı.

Islep shıǵarıwdı bahalaw sınaw túrleri nátiyjeleri óndiristiń turaqlılıǵı haqqında ónim keleside qosımsha maǵlıwmatlarsız, keleshekte islep shıǵarılıwına jeterli isenimlilik bere almasa qollanıladı. Islep shıǵarıw salasın keńlew qamtıp alıw arqalı onı bahalawǵa baylanıslı halda islep shıǵarıw analizi, islep shıǵarıw yamasa sapa menejmenti sisteması sertifikatlaw,bahalawdı ámelge asırıw múmkin.

Sertifikatlastırılǵan ónimniń inspektsiya qadaǵalawı sertifikatlastırıwda tastıyıqlanǵan talaplarǵa muwapıq saqlanıwın tastıyıqlaw maqsetinde ótkeriledi.

Bir qansha inspektsiya qadaǵalawında aldın tastıyıqlanǵan xarakteristikalar saqlanıwı tekseriledi, ol yamasa bul process anıqlanǵan dárejede sertifikatlastırıw procesi qayta ótkeriledi. Sonday eken, sertifikatlastırıwda sınaw ótkerilgen bolsa, ol jaǵdayda inspektsiya qadaǵalawında da tayarlawshıdan, yamasa satıwshıdan, yamasa basqa dan alınǵan úlgi sınaqtan ótkeriledi. Eger sertifikatlastırıwda islep shıǵarıw jaǵdayınıń analizi ótkerilse, ol jaǵdayda inspektsiya qadaǵalawın ótkeriwde ol qaytarıladı (múmkinshilik bolsa, qısqartırılǵan kólemde). Eger islep shıǵarıw yamasa sapa menejmenti sisteması bahalansa (sertifikatlastırılsa), ol jaǵdayda inspektsiya qadaǵalawında onıń jumısshı jaǵdaydalıǵı ushın tekseriw ótkeriledi.

Birinshi xalıq aralıq dárejedegi úlgili sertifikatlastırıw sxeması ISO “Sertifikatlastırıw. Principler hám ámeliyat” basılıwında usınıs etilgen bolıp, 1984 jıl Standartlar baspasında awdarması basıp shıǵarılǵan. Usınıs etilgen sertifikatlastırıwdıń segiz sxeması tiykarında MDH mámleketlerinde sertifikatlastırıw sisteması qáliplestirilgen.

Bul segiz sxemanıń úshewinen (1-, 7-, 8- sxemalar ) bir element - sınap kóriw, tórtewinde eki element - sınaw hám inspektsiya qadaǵalawında (2-4- sxemalar ) yamasa islep shıǵarıwdı bahalaw hám inspektsiya qadaǵalawında (6 - sxema ) hám birewi (5- sxema ) ush element - sınaw, islep shıǵarıwdı bahalaw hám inspektsiya qadaǵalawında paydalanıladı.

ISO hám IEC xalıq aralıq shólkemleri keyinirek sertifikatlastırıw ámeliyatın esapqa alıp ISO/IEC 67:2004 ‘‘Muwapıqlıqtı bahalaw. Ónimlerdi sertifikatlastırıw boyınsha ulıwma qaǵıydalar’‘ qollanbasın, yaǵnıy sertifikatlastırıwdıń jeti úlgili sxeması bolǵan qollanba nı tayarladı hám rásmiy baspadan shıǵardı. Olardan úshewi (3-5-sxemalar ) de ush element - sınaw, islep shıǵarıwdı bahalaw hám inspektsiya qadaǵalawı, birewi (2-sxema ) de eki element - sınaw hám inspektsiya qadaǵalawı, ekewi (1-a hám 1-v sxemalar ) de bir element - sınawlar quram taptı. 6 -sxema islep shıǵarıwdı bahalaw hám inspektsiya qadaǵalawlarında názerde tutıladı hám xızmetler hám processlerdi sertifikatlastırıwda usınıs etiledi.

Barlıq sertifikatlastırıw processlerinde sertifikatlastırıw sxemalarınan paydalanıw ulıwma kóriniste tómendegi izbe-izlik processler retinde keltiriliwi múmkin:

- sertifikatlastırıw mekemesine arza beriw;

- arzanı kórip shıǵıw hám ol boyınsha qarar qabıllaw ;

- kelisilgen sxema boyınsha tekseriwdi ótkeriw;

- tekseriw nátiyjelerin kórip shıǵıw hám qarar qabıllaw ;

- muwapıqlıq sertifikatın tapsırıw ;

- sertifikatlastırılǵan obiekt inspektsiya qadaǵalawı (eger bul sertifikatlastırıw sxemasında kórilgen bolsa ).

Arzada sertifikatlastırıw haqqında qarar qabıllaw hám ótkeriw ushın jeterli hám kerekli tiykar etilgen maǵlıwmatlar quram tapqan bolıwı shárt. ISO/IEC 28”Muwapıqlıqtı bahalaw. Úshinshi tárep ónimdi sertifikatlastırıw boyınsha basshılıq qollanba” Qollanba qaǵıydalarına tiykarınan arzada tómendegi maǵlıwmatlar keltiriliwi shárt:

- arzashınıń atı hám rekvizitleri;

- obiektni identifikatlastırıw belgileri hám atı ;

- arzashı qálegen sertifikatlastırıw ótkeriw muwapıqlıǵına normativ hújjetler;

- arzashı sertifikatlastırıw qaǵıydaların orınlawı jáne onı ótkeriw boyınsha qárejetlerdi tólewge májbúr;

- arzashı atınan shıǵıwshınıń famılıyası, lawazımı hám jeke qolı.

Sertifikatlastırıw mekemesi arza boyınsha qarardı arzashıǵa jetkizgenge shekem, bir waqıtta sertifikatlastırıw boyınsha islerdi ótkeriw shártleri maydanınan óz-ara kelisip aladı. Sertifikatlastırıw tártibinde kóbinese ‘‘ónim identifikaciyalanǵan forma’‘ bolıwı kerek. Baslanǵısh identifikaciyanı, ónimdi óndirisinde tamǵalawı hám keyin onı arzada bayanlaydı. Sertifikatlastırıw mekemesi muwapıqlıqtı tastıyıqlawdan aldın óziniń identifikaciyasın ótkeredi.

Kelesinde bolatuǵın muwapıqlıq sertifikatında belgi bolıwı ushın arzalanǵan ónim xarakteristikası áyne birdeyligin ornatıp identifikaciyanı belgileydi. Identifikaciyalawdan gózlengen maqset:

- tutınıwshılar jańılısıwına jol qoymaw ;

- sertifikatlastırıwdı ótkeriwde normativ hújjetlerge muwapıqlıǵın tuwrı tańlaw ;

- muwapıqlıq sertifikatı tarqatılǵanınan keyin ónim kólemin belgilew.

Ónim identifikaciyası nátiyjesi, sonıń menen birge, sertifikatlastırıwdıń basqa basqıshları ornatılǵan talaplarǵa obiekttiń muwapıqlıǵı haqqındaǵı qabıl etilgen ulıwma qarar analizinde hújjetler ǵárezsiz túrde rásmiylestiriledi.

Sertifikatlastırıw nátiyjeleri haqqındaǵı unamlı qarar qabıl etilse, ISO/IEC 23:1982 “Úshinshi tárep sertifikatlastırıw sisteması ushın standartlarǵa muwapıqlıǵı haqqında stilistik qollanba »ǵa qaray muwapıqlıq sertifikatı rásmiylestiriledi hám ol tómendegi maǵlıwmatlardan quram tapqan bolıwı kerek:

- sertifikatlastırıw mekemesiniń atı hám adresi;

- ónim tayarlawshınıń atı hám adresi;

- sertifikatlawtırılǵan ónimdi identifikaciyalanǵan belgilerin esapqa alıp atalıwı hám belgileniwi;

- bul sertifikattı tastıyıqlaw, yaǵnıy normativ hújjetler talaplarına muwapıqlıǵına silteme;

- sertifikatdı beriw sánesi;

- sertifikatlastırıw mekemesi usınıs etken kepillikli shaxs lawazımı hám qolı.

Bunnan tısqarı, sertifikat (sınaw protokolı, islep shıǵarıwdı bahalaw aktı hám b. lar) dı beriw ushın tiykarlardı keltiriw usınıs etiledi.

Sertifikatlastırıwdan ótken ónim muwapıqlıq belgisi menen tamǵalanadı.

Ónimniń talaplarǵa saykes emesligi anıqlanǵan jaǵdaylarda, tastıyıqlanǵan sertifikat iyesi saykes emeslikti saplastırıw boyınsha ilajlar qabıllawǵa májbúr. Eger ol qawipsizlik menen baylanıslı bolsa, ol jaǵdayda bunday ónimnen paydalanıwdıń aldın alıw kerek. Onıń ushın ol tuwrılawshı ámellerdi islep shıǵıwı hám qollawı zárúr. Sertifikatlastırıw processinde, sertifikatlanǵan ónimdi óndiriste yamasa onı isletiw waqtında saykes emeslik anıqlanıwı júzege kelip tuwrılawshı ámellerdi ótkeriw zárúr. Tuwrılawshı ámeller saykes emeslik sebebin saplastırıwǵa jóneltirilgen hám kóplegen jaǵdaylarda paydalanıwshıǵa jetip barmastán, ónimdi isletiw yamasa paydalanıwda izbe-izlilikde sebebin saplastırıw múmkinshilikleri boladı.

Arzashı tuwrılawshı ámellerdi sertifikatlastırıw processinde tabıslı orınlawı sertifikatlastırıw mekemesiniń ámel qılıw sertifikatın beriw haqqında unamlı qarar qabıllawın júzege keltiredi. Sertifikatlastırıw jumıslarına qarsı jaǵdaylarda bul ónimdi ornatılǵan talaplarǵa muwapıq tastıyıqlap bolmawi haqqında arzashını xabardar qılıw menen tamamlanadı.

Egerde inspektsion qadaǵalawda sertifikatlastırılǵan ónimniń saykes emesligi anıqlansa, sertifikatlastırıw mekemesi muwapıqlıq sertifikatın ámel etiwin toqtatıw haqqında qarar qabıl etedi. Onı ámel etiwin qayta qayta tiklew arzashı tuwrılaw jumısların kelisim múddette tabıslı atqarǵannan soń, ámelge asadı. Qarsı jaǵdaylarda kerisinshe bolsa muwapıqlıq sertifikatı biykar etiledi.

Saldamlı saykes emesliklerde sertifikat iyesi sertifikat ámel etiwin bıykarlaw yamasa toqtatıw menen baylanıslı (muwapıqlıq belgisi hám sertifikatınan paydalanmaslik) ilajlarına qaramay qarıydarlardı ónim ulıwma paydalanıwǵa qáwiplilıǵı yamasa tayarlawshı usınıs etken sharalardı qollaw haqqında xabarlı etiwi kerek. Bunnan tısqarı, zárúrat bolǵanda ol ónim kemshiliklerin jaratıwshılardan yamasa kemshiliklerdi jónge salıw yamasa almastırıw ushın ónimge tán tuwrılaw boyınsha jumıs júrgizedi.

Demek, kórip ótilgen májburiy sertifikatlastırıw qásiyetleri qálegen tarawda sertifikatlastırıwǵa tolıq baylanıslı.