|
47-umumiy o‘rta ta’lim maktabi kimyo fani o‘qituvchisi
Annotatasiya:
ushbu maqolada barcha moddalarni atomlar va ularning xususiyatlari jihatidan
tavsiflashga birinchi to‘liq urinish bo‘lgan Jon daltonning atom nazariyasi muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
atom, atom nazoriyasi, massaning saqlanish qonuni
kimyo javobsiz savollarga to‘la. qadim zamonlardan beri odamlarning birinchi savollaridan biri
bu dunyo nimadan iborat?
masalan, biz ~ 100000000000 marta kattalashadigan bo‘lsak barmoq izlarimizda nimani
ko‘rgan bo‘lar edik? agar biz xayoliy mayda pichoq yordamida olmani mayda-mayda bo‘laklarga
bo‘laklasak, endi mayda bo‘laklarni kesib bo‘lmaydigan darajaga yetarmidik?
ushbu savollarga javoblar zamonaviy kimyo uchun juda muhimdir va kimyogarlar bu javobga
bir necha yuz yil muqaddam kelisha olishmaganlar toki Jon dalton o‘zining atom nazariyasini
taklif qilganigacha. dalton o‘z nazariyasini ikki qonunga asoslangan: massaning saqlanish qonuni
va doimiy tarkib qonuni.
1700 yillarning boshidanoq vaqtni aylanib o‘tgan olim quyidagi tajribani o‘tkazishga qaror
qildi: u 10 gramm o‘rganish namunasini Ch
3
Ch
2
oh va uni ochiq stakan ichida kislorod
ishtirokida yoqadi. reaksiya tugagandan so‘ng stakan bo‘sh. Bu natija massani saqlash qonunini
buzadimi?
ko‘pgina olimlar tajribaga ishonishgan, masalan, bu tajriba massani yo‘q qilish mumkinligini
ko‘rsatdi, chunki reaktsiyadan so‘ng stakanda dastlabki materiallar bilan taqqoslaganda massa
kam bo‘lgan. Biroq, ular bitta muhim narsani unutib qo‘yishdi: agar massaning saqlanishini
tekshirmoqchi bo‘lsangiz, tizim yopiq bo‘lishi kerak!
daltonning atom nazariyasining 1-qismida u barcha moddalar atomlar deb ataladigan
bo‘linmaydigan mayda zarralardan iborat deb taklif qildi va ularni “qattiq, massali, o‘tmaydigan,
harakatlanuvchi zarracha (lar)” deb tasavvur qildi.
Shuni ta’kidlash kerakki, dalton alohida atomlarni ko‘rish yoki boshqa usulda tajriba qilish
uchun zarur asboblarga ega bo‘lmaganligi sababli, ular ichki tuzilishga ega bo‘lishi mumkinligi
to‘g‘risida hech qanday tushunchaga ega emas edi. Biz dalton atomini molekulyar modellashtirish
to‘plamidagi qism sifatida tasavvur qilishimiz mumkin, bu yerda har xil elementlar har xil
o‘lchamdagi va rangdagi sharlardir. Bu ba’zi bir ilovalar uchun qulay model bo‘lsada, endi biz
atomlar qattiq sharlardan uzoqroq ekanligini bilamiz.
dalton o‘z atom nazariyasining 2-qismida esa berilgan elementning barcha atomlari massasi
va xossalari bo‘yicha bir xil degan farazni ilgari suradi.
dalton elementning har bir yakka atomi, masalan, oltin, shu elementning boshqa atomlari
bilan bir xil bo‘lishini taklif qildi. Shuningdek, u bitta elementning atomlari boshqa barcha
elementlarning atomlaridan farq qilishini ta’kidladi. Bugungi kunda biz buni asosan haqiqat
deb bilamiz. natriy atomi uglerod atomidan farq qiladi. elementlar bir-biriga o‘xshash qaynash
nuqtalari, erish nuqtalari va elektrgativliklarni bo‘lishishi mumkin, ammo ikkita element bir xil
aniq xususiyatlarga ega emas.
dalton atom nazariyasining 3- qismida u birikmalar ikki yoki undan ortiq har xil turdagi
atomlarning birikmalaridir degan fikrni ilgari surdi. Bunday birikmaga misol osh tuzidir. osh
tuzi - bu noyob fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘lgan ikkita alohida elementlarning
birikmasi. Birinchisi, natriy yuqori reaktiv metaldir. ikkinchisi, xlor zaharli gazdir. ular reaksiyaga
kirishganda atomlar 1: 1 nisbatda birlashib, oq kristallarini hosil qiladi naCl biz uni ovqatimizga
sepib qo‘yishimiz mumkin.
atomlar bo‘linmasligi sababli, ular har doim oddiy butun nisbatlarda birlashadi. Shuning
uchun na
0.5
Cl
0.5
kabi formulani yozish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi chunki siz atomning yarmiga
ega bo‘lolmaysiz!
daltonning atom nazariyasining to‘rtinchi va yakuniy qismida u kimyoviy reaktsiyalar
atomlarni yo‘q qilmaydi yoki yaratmaydi degan fikrni ilgari surdi. ular faqat atomlarni qayta
tuzdilar. Bizning tuz misolimizdan yana foydalangan holda, natriy xlor bilan birikib tuz hosil
38
Do'stlaringiz bilan baham: |
