138
Сентябрь 2020 10-қисм
Тошкент
BOSHLANG‘ICH TA’LIM O‘QISH DARSLARIDA NUTQ O‘STIRISH USULLARI
Xolmatova Mohiraxon Muxammadjon qizi
Buloqboshi tumani 24-umumta’lim maktabi
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Annotatsiya:
o‘qish darslarida og‘zaki nutqni o‘stirish uchun keng imkoniyatlar mavjud.
o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashda o‘quvchilar matn ichidagi ma’nosini tushunmaydigan so‘z
va iboralarni ochib berish ,gap tuzish, bayon, inshoga doir turli xil mashqlar nutqiy malakalarni
egallashda ularga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
nutq o‘stirish,
til vositalari, lug‘at.
o‘quvchilar nutqini o‘stirish barcha o‘quv predmetlaridan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan
uzviy ravishda bog‘lanadi. o‘qish darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti
haqida bilim oladilar; ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari, eshitganlari, o‘qiganlari haqida
to‘g‘ri bayon qilishni o‘rganadilar. o‘qish darslari bolalar lug‘atini boyitishga samarali yordam
beradi, nutqni to‘g‘ri tuzishni o‘rgatadi.
o‘qish ,odobnoma,ona tili darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar alohida tovush,
bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va aytishga o‘rganadilar. ular maqollar ,topishmoqlar, ertaklar
,hikoya va masallar ,she’r, ruboiy ,hikmatli so‘zlar orqali juda ko‘p yangi atamalarni bilib oladilar.
o‘quvchilar nutqini o‘stirishda o‘qituvchining nutq madaniyati katta ahamiyatga ega.
o‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda
faqat orfoepik
talaffuz va adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so‘zlashi, shuningdek, har
doim o‘quvchi bilan muomala madanyatiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu bilan u o‘quvchilarni
ifodali so‘zlashga, xatosiz, chiroyli so‘zlashga o‘rgatadi, tilga sezgirlikni uyg‘otadi.
maktab o‘quvchilarining nutqini o‘stirishga alohida ahamiyat berib kelinmoqda. o‘qish
darslarida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishda kichik-kichik parchalarni o‘qish,
ifodali o‘qish, maznunini o‘zlashtirish, hikoya qildirish va yozma ish turlari: diktant, bayon va
inshodan foydalaniladi.
maktablarda o‘quvchilarning savodxonligini oshirish uchun interfaol metodlar,didaktik
o‘yinlar,mashq topshiriqlar ,rebus va krassvordlar orqali o‘quvchilarning
amaliy tafakkur va
tasavvurlarini shakillantiradi ,mantiqiy fikrlash va hozirjavoblik qobilyatlarini rivojlantiradi.
o‘qish o‘qitish metodikasini o‘rganish jarayonida qo‘yidagi vazifalar bajariladi:
- o‘quv mashg‘ulotlarida til va nutq hodisalarini o‘zaro farqlash, qiyoslash, umumlashtirish
asosida olib borib , o‘quvchining mustaqil va ijodiy fikrlashi uchun keng imkoniyat yaratib
berish;
- o‘quvchi faoliyatini so‘zga ehtiyoj hosil qiladigan o‘quv topshiriqlari
orqali maqsadli
boshqarib borish , so‘z boyligini oshirishni , tafakkur doirasini kengaytirish , nutqiy salohiyatni
shakllantirish;
o‘quvchilar nutqini o‘stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya qilinadi:
1. o‘quvchilar nutqi mazmundor bo‘lsin. hikoya yoki insho o‘quvchilar uchun yaxshi ma’lum
bo‘lgan dalillar, ularning kuzatishlari, hayotiy tajribalari,
kitoblardan, rasmlardan, radioeshittirish
va teleko‘rsatuvdan olgan ma’lumotlari asosida tuzilsagina mazmunli bo‘ladi. Bolalar bilmagan
narsa, ko‘rmagan voqea-hodisalar haqida yetarli tayyorgarliksiz so‘zlashga yo‘l qo‘yilsa, nutq
mazmunsiz chiqadi.
2. nutqda mantiqiylik bo‘lsin. o‘quvchilar nutqi mantiqan to‘g‘ri bo‘lishi, fikr izchil, asosli
bayon etilishi, asosiy o‘rinlar tushirib qoldirilmasligi va o‘rinsiz takrorga,
mavzuga taalluqli
bo‘lmagan ortiqchalikka yo‘l qo‘yilmasligi talab etiladi.
3. nutq aniq bo‘lsin. o‘quvchi dalillar, kuzatishlar, taassurotlarini
haqiqatga mos ravishda
oddiy bayon etibgina qolmay, shu maqsadning eng yaxshi til vositalaridan (so‘z, so‘z birikmasi,
gaplardan) foydalangan holda, maxsus tasvirlar bilan ifodalashga o‘rgansin.
4. nutq til vositalariga boy bo‘lsin. mazmunni aniq ifodalash uchun o‘quvchi nutqi til
vositalariga boy bo‘lishi, u har qanday vaziyatda ham kerakli sinonimlardan, xilma-xil tuzilgan
gaplardan mazmunga eng mosini tanlab foydalana olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur.
5. nutq tushunarli bo‘lsin. og‘zaki nutq eshituvchiga, yozmanutq esa uni o‘quvchiga tushunarli
bo‘lishi zarur. So‘zlovchi yoki yozuvchi nutqini eshituvchining yoki o‘quvchining imkoniyatini,