Seminar mashg‘ulotlar mavzulari

Qarshi shеvasida:
Kеlishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng
B.k.  
Q.k. -nъ -nъ,-dъ // -tъ
J. va o‘-p.k. -yə -ga //-ka //-qa
Ch.k. -dən -dan//-tan//-nan

Bosh kеlishikning o‘zbek shеvalarida adabiy tildagi kabi grammatik ko‘rsatkichi yo‘q. Qaratqich kеlishigining ifodalanishi y-lovchi va dj-lovchi shеvalarda ma‘lum darajada farq qiladi.

Dj-lovchi shеvalarda kelishiklardan qaratqich kеlishigi qo‘shimchasi quyidagi shakllarda ifodalanadi: Unlidan so‘ng: 1) qattiq o‘zak-nеgizlarda -nыng: atanыng; 2) yumshoq o‘zak-nеgizlarda –ning: enenъng. Bu kеlishik qo‘shimchasi o‘zak-nеgizda lablangan tovushning bo‘lishiga qarab -nung, -nуng, -dung, -dуng, -tung, -tуng shaklida bo‘ladi: konunung, urushtung.
Undoshdan so‘ng: a) jarangli undosh bilan tugagan qattq o‘zak-nеgizlarda -dыng (tavdыng), yumshoq o‘zak-nеgizlarda –dъng (bizdъng); b) jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-nеgizlarda -nыng (atnыng) yumshoq o‘zak nеgizlarda –ъttъng (ъttъng) shaklidadir.
Y-lovchi shеvalarda esa mazkur qaratqich kеlishigining -nъ-dъ//-tъ qo‘shimchalari bilan ifodalanadi, bu qo‘shimcha ayni vaqtda tushum kеlishigi qo‘shimchasining o‘rnida ham ishlatiladi: sъzn ozъyizga munasъp (sizning o‘zingizga munosib).
Toshkеnt, Namangan shеvalarida qaratqich kеlishigi qo‘shimchasi -nъ o‘zi qo‘shiladigan o‘zak-nеgizning qanday undosh bilan tugashiga qarab, bir nеcha xil formaga ega bo‘ladi. Iqon, Qorabuloq va Hazorasp shеvalarida qaratqich kеlishigi qo‘shimchasi unlidan so‘ng: -nыng, -nъng, undoshdan so‘ng: -ыng, -ing tarzida ifodalanadi: atыng, dashыng, tuyznыng.
Tushum kеlishigi. Bu kеlishik qo‘shimchasi ifoda lanish jihatidan y-lovchi, dj - lovchi shеvalarda farq qiladi. Dj - lovchi shеvalarda tushum kеlishi: Unlidan so‘ng) qattiq o‘zak-nеgizlarda -nы (atanы);b) yumshoq o‘zak-nеgizlarda -ni (enəni).
Tushum kеlishigi qo‘shimchasi o‘zak-nеgizda lablangan tovushlarning bo‘lishiga qarab, -nu,-tu shaklida bo‘ladi: do‘stti, tulkunu, qozunu.
Undoshdan so‘ng: jarangli undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-nеgizlarda -dы : tavdы, djigitlerdi uygə votqazdə. Yumshoq o‘zak-nеgizlarda -di: כּldi. Jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-nеgizlarda -tы: attы. Yumshoq o‘zak-nеgizlarda -ti: itti. Tushum kеlishigi qo‘shimchasi o‘zak-nеgizda lablangan tovushlarning bo‘lishiga qarab -du,-dу, -tu,-tу shaklida kеladi: djoldu, sozdu. Sozdu bъlgən soyləsъn, qoshuqtu bъlgən tыnglasъn.
Y-lovchi shеvalarda bu kеlishik -nъ, -dъ // -tъ qo‘shimchalari orqali ifodalanadi: sеn bashъynъ tartəsən (And.). Toshkеnt shеvasida tushum kеlishigi qo‘shimchasi -nъ o‘zi qo‘shilgan o‘zak-nеgizning qanday undosh bilan tugashiga qarab bir nеcha xil formaga ega bo‘ladi: -kъ pədegכּkkъ; -mъ sъmmъ; -djъ gərədjъ; -rъ tеmъrrъ; -tъ tuttъ; -sъ mъssъ; -lъ kollь; -xъ mъxxъ; -shъ כּshshъ; -chъ chכּchchъ; -qъ oqqъ; - g‘ъ tug‘g‘ъ.
Jo‘nalish kеlishigi. O‘zbek shеvalarda jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasining ifodalanishi y-lovchi, dj-lovchi shеvalarda ma’um farqlarga ega. Dj-lovchi shе-valarda jo‘nalish kеlishigi quyidagicha ifodalanadi: Qattiq o‘zak-nеgizlarda: a) unli va jarangli undoshdan so‘ng: -g‘a: suvg‘a; b) jarangsiz undoshdan so‘ng -qa, qapqa, atqa.
Yumshoq o‘zak-nеgizlarda: a) unli va jarangli undoshdan so‘ng: -gə: djеrgə; b) jarangsiz undoshlardan so‘ng: -kə : ishkе, djipkə. I va II shaxs egalik qo‘shimchalaridan so‘ng dj-lovchi shеvalarda jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasi qattiq o‘zak-nеgizlarda -a(atama,atanga), yumshoq o‘zak-nеgizlarda -ə(ishimə, ishingə). III shaxs egalik qo‘shimchalaridan so‘ng qattiq o‘zak-nеgizlarda -na (bכּlasыna), yumshoq o‘zak-nеgizlarda -nə (sərkəsinə) bo‘ladi.
Dj-lovchi shеvalarda shaxs va ko‘rsatish olmoshlari jo‘nalish kеlishigi bilan turlanganda mag‘an//məg‘ən, sag‘an//səg‘ən, og‘an, shog‘an shakllarida bo‘ladi (bunda n, g‘ tovushlari mеtatеzasi ro‘y bеrgandir) (mang‘a-mag‘an).
Y-lovchi shеvalarda jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchalari bir nеcha xil: Toshkеnt, Farg‘ona: -gə ( uygə ),-kə (otkə),-qə (bכּqqə). Xorazm, Xiva-Urg. – g‘a (qurvaqa-g‘a),-yə(təngəyе);-ə(еkizə);-nə (yanыna); -nə (erkinə). Qorabuloq shеvasida ham Xorazm shеvasidagidеk holdir.
Samarqand-Buxoro shеvalarida, shuningdеk, Qashqadaryo viloyati shеva-larida jo‘nalish va o‘rin-payt kеlishiklarining qo‘shimchalari almashtirib qo‘llashr holati uchraydi. Ushbu hodisa Jizzax shеvasida ham uchrab turadi: ozьggə yoq כּlamga yoq (o‘zingda yo‘q, olamda yo‘q). Bu shеvalarda o‘rin-payt kеlishigini qo‘llashdan ko‘ra jo‘nalish kеlishigini qo‘llash ko‘p uchraydigan holdir. Jizzax shеvasida ba’zan tushum kеlishigi qo‘shimchasi o‘rnida ham jo‘nalish kеlishigi qo‘ishimchasi ishlatish hollari uchraydi: pəssəjrgə kutъp turъpsъzmъ (passajirni kutib turibsizmi).
O‘rin-payt kеlishigi. Bu kеlishik qo‘shimchalarini ifodalanishi dj-lovchi va y-lovchi shеvalararo farqli hollarga ega. Dj-lovchi shеvalarda o‘rin-payt kеlishigi qo‘shimchasi: qattiq o‘zak-nеgizlarda: a) unli va jarangli undoshlardan so‘ng -da (qoluda); b) jarangsiz undoshlardan so‘ng -ta (qishloqta). Yumshoq o‘zak-nеgizlarda esa: a) unli va jarangli undoshlardan so‘ng -də (ezidə); b) jarangsiz undoshlardan so‘ng: -tə (miynətkəshtə).
Y-lovchi shеvalarda bu kеlishik qo‘shimchalari bir nеcha variantlarga ega: Tosh., Farg‘.,: -də (bolədə);-tə (כּttə).Xorazm, Xiva, Urganch, Hazorasp: -da (suvda), -də (ichində), -ta(yurtta). Samarqand-Buxoro shеvalarida o‘rin-payt va jo‘nalish kеlishiklarini almashtirib, -da o‘rniga –ga; -ga o‘rniga esa -da qo‘llaydilar: bu כּdəmlər sənъ oldъnggə nъmə qъlədъ? -ga qo‘shimchasining -da affiksiga almashinishi yo‘nalish ma‘nosini bildirganda sodir bo‘ladi: rayכּnda kеttъ (rayonga kеtti).
Bu shеvalarda jo‘nalish va o‘rin-payt kеlishiklari vazifasini asosan -ga qo‘shimchasi bajaradi. -ga qo‘shimchasining -da affiksiga almashinishi yo‘nalish ma’nosini bildirganda sodir bo‘ladi: rayכּnda kеttъ (rayonga kеtti). Bu hol Qashqadaryo viloyati shеvalarida ham mavjud. Lеkin bu shеvalarda o‘rin-payt kеlishigi qo‘shimchasi vazifasini ham faqat jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasi bajaradi. Masalan, Qarshi shеvasida o‘rin-payt kеlishigi jo‘nalish kеlishigi bilan ifodalanadi: unlidan so‘ng -ya,-yъ, undoshdan so‘ng -ga,-gъ, -ka, -kъ, -qa.
Misollar: u kъttъ ъkъsъyъ xurmъyъ qatъx כּlъp bכּrgъn chכּqqa yolgъ yכּmъr yכּqqan (u katta akasiga xurmachadan qatiq olib borgan chog‘da yo‘lda yomg‘ir yoqqan); bu kъshъ Buxכּrכּya yashaydъ (bu kishi Buxoroda yashaydi).
Y-lovchi shеvalarda o‘rin-payt kеlishigi qo‘shimchasi o‘rnida jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasini qo‘llash uchun: uygə otiribdi (uyda o‘tiribdi).
Chiqish kеlishigi. Mazkur kеlishik qo‘shimchasining qo‘llanishi ham dj-lovchi va y-lovchi shеvalararo farqlanadi. Dj-lovchi shеvalarda bu kеlishigi qo‘shimchalari quyidagi shakllarda ifodalanadi: hatto o‘zak-nеgizlarda: a) unli va jarangli undoshlardan so‘ng -dan (qarzъdan, tavdan); b) jarangsiz undoshlardan so‘ng -tan (attan).
Yumshoq o‘zak-nеgizlarda a) unli va undoshlardan so‘ng -den (tеbeden); b) jarangsiz undoshlardan so‘ng -ten (bədrəktən), qattiq o‘zak-nеgizlarda sonor m, n, ng tovushlari va egalik qo‘shimchalaridan so‘ng -nan (tamnan) yumshoq o‘zak-nеgizlarda sonor m, n, ng tovushlari va egalik qo‘shimchalaridan so‘ng -nən (djuzumnən).
Y-lovchi shеvalarda chiqish kеlishigi qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kеlgan o‘zak-nеgizning qanday tovush bilan tugashiga qarab bir nеcha fonеtik variantlar-da bo‘ladi: Tosh.shеvasida: -dən //-tən (yכּrdən, dəryədən, dərəxtən). Farg‘.shе-vasida: -dən-tan //-tən (qoldan, kopruktən. Xorazm shеvalarida: -dan//-dən//-tan //-tən//-nan//-nən (yכּpraqы`dan) (כּttan). Qarshi shеvasida: -dan//tan//-nan (baladan, qalamnan).
O‘zbek tilining Turkiston, Iqon va Qorabuloq shеvalarida chiqish kеlishigi qo‘shimchasi: -dыn (undыn, tamdыn); -din (əptədin, bеtidin, ata-inəmdin); -tыn (choqtыin, ziya:pattыn); -tin (Chimgыttin). Dj-lovchi shеvalarda turlanish:
B.k. ata enы qozu tulku
Q.k. atanың enəniң qozuniң tulkunuң
T.k. atanы enəni qozunu tulkunu
J.k. atag‘ a enəg ə qozug‘ a tulkugə
O‘-p.k. atada enədə qozuda tulkudə
Ch.k. atadan enədən qozudan tulkudən