Semema va sema munosabati. Sema turlari reja: Nomema va semema haqida

qulochga sig’maydi. 1—3- misollarda bir sememaning (gavdaning bosh
bilan son oralig’i) turlicha ko’rinishlari voqelashadi. Chunki bu
misollarning barchasida [tana] leksemasi [bosh], [bo’yin], [oyoq.],
[qo’l] leksemalari bilan o’xshashlik munosabatida ko’zatiladi. Ammo
to’rtinchi misolda esa [tana] leksemasi [shox], [ildiz], [barg]
leksemalari bilan o’xshashlik munosabatiga kirishadi. Bu esa [tana]
leksemasidagi ayni sememaning alohida, ikkinchi semema ekanligidan
dalolat beradi. Ruhiy tajriba ham buni tasdiqlaydi. Ya’ni [tana]
leksemasini esga olsak, xotiramizda 1) inson gavdasi va 2) daraht asosi
gavdalanadi. Ushbu ikki semamaning o’zaro bog’liq, ammo alohida-
alohida sememalar ekanligini bu sememalarning bir xil qurshovda
voqelana olishi ham tasdiqlaydi. Masalan, (tanasini kesdi] so’z
biriikmasda har ikkala semema yuzaga chiqishi va boshqa - boshqa
ma’nolarni anglatishi mumkin. Bir xil qurshovda voqelashishi, shu
qurshovda qat’iy mazmuni va vazifasini saqlashi til birliklarining
mustaqilligini isbotlovchi eng muhim dalil ekanligini ta’kidlash
ortiqchadir.
Bir sememali leksema ham nutqda ko’p ma’noli bo’lishi mumkin.
Masalan, asosan, bir sememaga ega»(bo’lgan [tan] leksemasi insonning
jismoniy moddiy tomonini ifodalovchi sifatida uning ruhiy tomoni,
mohiyatini ifodalovchi [jon] leksemasiga ziddir. Ammo nutqda u ikkito’rt ma’noga ega bo’lishi mumkin. Lug’atda shu ma’nolardan ikkitasi
qayd etilgan. Misollari quyidagilar: 1) bunda qolar sening taning; 2) sog’
tanda, sog’ AQL. Ayni vaqtda [tan] leksemasining yana boshqa nutqiy
ma’nolari ham bor (masalan: Oilamiz kichik, to’rt tandan iborat edi).
Shunday qilib, tilda bir sememali va ko’p sememali leksemalarni
farqlash lozim. Nutqda esa ushbu leksemalar ko’p ma’noli so’zlar sifatida
yuzaga chiqishi, voqelanishi mumkin. Chunki nutqda faqat leksema
sememasining ko’rinishlari beriladi. Barqaror butunliklarning nutqiy
ko’rinishlari, xillari esa cheksizdir.