Сборник научных трудов по материалам Международной научно-практической

 
30 
XALQARO MIQYOSIDAGI ILMIY-AMALIY KONFERENTSIYA MATERIALLARI
катталикка ортиқча ёғ тўпланишидир. Болаларнинг жисмоний ривожланганлигига комплекс 
баҳо бериш, ёшига ва гармоник ривожланишига мос келиши лозим. 
Ўқувчи ёшларнинг жисмоний ривожланиши ва жисмоний тайёргарликлари 16-20 ёш 
даврида организм аъзолари ривожланишининг олдинга силжиш билан тасирланади ва тана 
вазни ва ўлчамларининг аста секин ортиши, организмнинг мослашиш имкониятларининг 
кенгайиши билан ажралиб туради. 
Анатомик жиҳатдан скелетнинг шаклланиши 17 - 18 ешга бориб тўҳтайди. Бу вақтга 
келиб умуртқа погонасининг физиологик қийшиқлиги шаклланиб бўлади. 16-18 ёшда оёқ 
кафтни шаклланиши туганланади. Шунинг учун жисмоний тарбия ўқитувчисининг асосий 
этибори кадди-қоматни рослашга ва оёқ кафтни ривожланишига қаратиши муҳим аҳамиятга 
эга. Тўлақонли қадди-қомат ички органлар ва бутун организмнинг оптимал ишлашига 
имконият яратади. 
Қизларда ўсиш 20-22 ёшда, эркакларда 23-25-ёшда туганланади. Тананинг ўсиши суяк 
тизимини тузилишидаги ўзгаришлар билан бирга кечади. Ҳаддан зиёд жисмоний юкламалар 
буй ўсишига тўсқинлик қилиши мумкин. 
Ёш утиши билан тананинг умумий вазнида мушакларнинг нисбий хиссаси ортади. 
Тананинг вазни тахминан 25-26 ёшгача ортиб боришда давом этади. Аёлларнинг вазни, 
худди бўй каби, эркакларникига қараганда камроқ ошади, 16 ёшдаги ўсмирларда эса 44.2 % 
ташкил этади. 
18-21 ёшга келиб марказий ва вегитатив асаб тизимларининг функцианал 
ривожланиши асосан туганланади. Асаб жараёнлари ўта харакатланганлиги билан ажралиб 
туради, бу ерда қўзғаттирувчи жараён кучи тормозлантирувчи кучлардан устунлик қилади. 
11-18 ёшда юракнинг тез ўсиши кузатилади. Юракнинг узунасига ўлчами 15-17 ёшга 
етганда янги туғилган чақалоқларнинг ўлчамларига нисбатан 3 марта ортади. Юрак бўшлиғи 
ҳажми 13-15 ёшда 250 см ни, катталарда эса 250-300 см ни ташкил этади. Агар 7 йилда (7 
ёшдан 14 ёшгача) унинг ҳажми 30-35 % га ошса, тўрт йил давомида (14 ёшдан 18 ёшгача) 60-
70 % га катталашади. Юрак бўшлиқ ҳажмининг ошиши томир йўлларининг намоён 
бўлишидан олдинроқ содир бўлади. Юрак кўпинча тананинг умумий ўлчамларини олиб 
бориш даражасидан ортда қолади. Бу ўз навбатида, юкламадан сўнг тикланиш жараёни 
даврининг чўзилишига сабаб бўлади. 
Юрак қисқариш тезлиги 15 ёшда 75 зарба бўлиб, 20 ёшга бориб йигитларда 65-70 
зарба, қизларда эса 70-75 зарба кузатилади. 
Юрак томир тизимини мустаҳкамлаш учун хар томонлама жисмоний тайёргарлик 
жисмоний юкламаларни катъий меъёрлаш ва аста-секин ошириш муҳим аҳамиятга эга. 
Ёш ўзгариши билан респиратор нафас олиш тизимида ҳам ўзгаришлар содир бўлади. 
Бу ерда тана ўсиш билан кислародга талаб ортади ва нафас олиш органлари янада зўриқиш 
билан ишлайди. 14 ёшли ўсмирларда нафас олишнинг 1 минутлик ҳажми 1кг вазнга 110-130 
мл ни ташкил этади. (Катталарда фақат 80-100 мл. бўлади), чунки нафас олиш 
аппаратларининг функционал имкониятлари ҳам етарли такомиллашмаган. Ўпканинг 
тириклик сиғими ва максимал ўпканинг винтеляцияси катталарга Караганда камроқ. 
Вентеляция ҳажми 14-16 ёшда минутига 45 л, 17-18 ёшда 61 л ни ташкил этади. 
Нафас олиш аппаратини ривожланишда жисмоний тарбиянинг аҳамияти беқиёс. 
Ўқитувчи ўқувчиларни кўкрак қафасининг тўғри шаклланишга ва унинг шаклланишининг 
(экскурсиясининг) ошишига, нафас олиш мушакларининг мустаҳкамланишига эътиборини 
кучайтириши лозим. Ўқувчиларни тўғри нафас олишга ўргатиш, кўкрак ва диафратали 
(қорин билан) нафас олиш тизимининг ривожланиши организимнинг бошқа тизимлари 
ривожланиши билан биргаликда содир бўлади. Турли хил ёш даврларда жисмоний 
сифатларини ривожлантиришга турлича талаблар қўйилади. У ёки бу жисмоний 
сифатларини ривожланиши нафақат харакат қобилиятларини такомиллаштириш нуқтаи-
назаридан, балки ўсаётган организмнинг жисмоний ривожланиш жараёнининг бир меъёрда 

---

BOSHLANG‘ICH TA’LIMGA XALQARO BAHOLASH DASTURLARINI JORIY ETISHNING ISTIQBOLLARI