Сборник докладов республиканской научно-технической конференции значение информационно-коммуникационных

VIRTUAL REALLIKNING SIMULYATSIYA TOIFALARI 
S.N. Ibodullayev (assistent,
 
Muhammad al-Xarazmiy nomidagi
 
TATU) 
F.S.
 Ortiqova 
(talaba,
 
Muhammad al-Xarazmiy nomidagi
 
TATU ) 
VR nomi bilan ham tanilgan virtual reallik so'nggi bir necha yil ichida eng 
dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi
.
Virtual reallik tushunchasi ikki so'zning 
tabiiy birikmasiga asoslanadi: virtual va haqiqiy. Dasturiy ta'minot ko'zoynaklar, 
minigarnituralar va maxsus qo'lqoplar kabi qo'shimcha qurilmalar kiyadigan 
foydalanuvchilar tomonidan boshdan kechiriladigan virtual olamlarni yaratadi va 
ularga xizmat qiladi. Birgalikda foydalanuvchi virtual olamni xuddi ichkaridan 
ko'rgandek ko'rishi va o'zaro aloqada bo'lishi mumkin.
Virtual reallik- bu to'liq raqamli, kompyuter tomonidan yaratilgan, uch 
o'lchovli tajriba muhiti. Faqatgina foydalanuvchilarga ekranni ko'rishga imkon 
beradigan an'anaviy foydalanuvchi interfeyslaridan farqli o'laroq, virtual reallik 
foydalanuvchiga tajriba ortidan o'tishga, 3D dunyosiga singib ketishiga va ular 
bilan haqiqiy dunyo bilan taqlid qilishi yoki umuman farq qilishi mumkin bo'lgan 
narsalarga imkon beradi. 
Bugungi kunda virtual reallik simulyatsiyalarining uchta asosiy toifasi mav-
jud: 
immersiv bo'lmagan, yarim immersiv va to'liq immersiv
simulyatsiyalar. 

---

214 
1-rasm. Virtual reallikning simulyatsiya toifalari: A) Immersiv bo'lmagan; B) Yarim immersive; 
C) To'liq immersiv simulyatsiyalar 
Immersiv bo'lmagan virtual tajribalar ko'pincha virtual haqiqat toifasi sifatida 
e'tibordan chetda qoladi, chunki u kundalik hayotda juda keng qo'llaniladi. Ushbu 
texnologiya kompyuter tomonidan yaratilgan muhitni ta'minlaydi, ammo 
foydalanuvchiga ularning jismoniy muhitidan xabardor bo'lish va ularni nazorat 
qilish imkoniyatini beradi. Immersiv bo'lmagan virtual reallik tizimlari klaviatura, 
sichqoncha va kontroller kabi kompyuter yoki video o'yin konsoliga, displey va 
kirish qurilmalariga tayanadi. Video o'yin immersiv bo'lmagan VR tajribasining 
ajoyib namunasidir. 
Immersiv bo'lmagan tizimning afzalliklari shundaki, ular grafik ishlashning 
eng yuqori darajasini talab qilmaydi, maxsus uskunalar yo'q va yuqori spetsifi-
katsiyali kompyuter klonlarida bajarilishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, ushbu 
tizimlar ko'plab ilovalar uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan eng arzon narxlardagi 
VR echimi sifatida qaralishi mumkin. Biroq, bu arzon narx bu tizimlarning har 
doim yanada takomillashtirilgan dasturlar bilan ustun bo'lishini, deyarli hech 
qanday cho'milish tuyg'usini ta'minlamasligini va hozirgi 2D ta'sir o'tkazish 
qurilmalari tomonidan ma'lum darajada cheklanganligini anglatadi. 
Immersiv bo'lmagan tizimning afzalliklari shundaki, ular grafik ishlashning 
eng yuqori darajasini talab qilmaydi, maxsus uskunalar yo'q va yuqori spetsifika-
tsiyali kompyuter klonlarida bajarilishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, ushbu 
tizimlar ko'plab ilovalar uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan eng arzon narxlardagi 
VR echimi sifatida qaralishi mumkin. Biroq, bu arzon narx bu tizimlarning har 
doim yanada takomillashtirilgan dasturlar bilan ustun bo'lishini, deyarli hech 
qanday cho'milish tuyg'usini ta'minlamasligini va hozirgi 2D ta'sir o'tkazish 
qurilmalari tomonidan ma'lum darajadacheklanganligini anglatadi. Bundan 
tashqari, bu tizimlar juda kam foydalidir, chunki o'lchovni anglash muhim omil 
hisoblanadi. Biroq, yaqin kelajakda VR-dan foydalanish uchun bunday tizimlar-
ning mashhurligi oshishini kutish mumkin. Buning sababi shundaki, Virtual 
Reality Modeling Reality Language (VRML) Internet orqali 3D model ma'lumot-
lari va virtual olamlarni uzatish uchun de-fakto standart sifatida qabul qilinishi 
kutilmoqda. Shaxsiy kompyuter ish stoli foydalanuvchisi uchun VRML-ning afzal-
ligi shundaki, ushbu dastur kompyuterda nisbatan yaxshi ishlaydi o'rganmoqdalar. 
Yarim immersiv virtual tajribalar foydalanuvchilarga qisman virtual muhitni 
taqdim etadi. Bu raqamli tasvirga e'tiborni qaratganida, foydalanuvchilarga boshqa 
haqiqatda bo'lish hissi paydo bo'lishiga yordam beradi, shuningdek, foydalanuv-
chilarga o'zlarining tashqi muhitlari bilan bog'lanib qolishlariga imkon beradi. 
Yarim immersiv texnologiya realizmni 3D grafika orqali ta'minlaydi, bu atama 

---

215 
vertikal chuqurlik deb nomlanadi.
Yarim immersiv virtual haqiqatning asosiy 
maqsadi - foydalanuvchilarga raqamli 3D tasvirni taqdim etadigan maxsus apparat 
va yuqori darajadagi dasturiy ta'minot orqali maksimal darajada mavjudlik 
tuyg'usini ta'minlash. 
Ushbu texnologiyaning asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: 

haqiqiy 3D virtual muhit; 

raqamli tasvir bilan to'g'ri sinxronlangan yuqori sifatli ovoz; 

rivojlangan qattiq simulyator. 
Yarim immersiv VR tizimlari yuqori aniqlikdagi displeylarga, kuchli 
kompyuterlarga va kokpitlarga, real realizatsiya mexanizmlarining dizayni va 
funksionalligini qisman takrorlaydigan qattiq simulyatorlarga tayanadi. 
Batafsil grafikalar yanada chuqurroq tuyg'uni keltirib chiqaradi. Ushbu VR 
toifasi tez-tez ta'lim yoki o'qitish maqsadida ishlatiladi va yuqori aniqlikdagi 
displeylarga, kuchli kompyuterlarga, projektorlarga yoki qattiq real simulyator-
larga asoslangan bo'lib, ular funktsional real mexanizmlarning dizayni va 
funksionalligini qisman takrorlaydi. 
To'liq immersiv simulyatsiyalar foydalanuvchilarga ko'rish va ovoz bilan to'la 
eng aniq simulyatsiya tajribasini taqdim etadi. To'liq immersiv virtual haqiqatni 
boshdan kechirish va ular bilan o'zaro aloqada bo'lish uchun foydalanuvchiga 
tegishli VR ko'zoynak yoki boshga o'rnatiladigan displey (HMD) kerak. To’liq 
immersive reallikga asoslangan o’yinda siz to’laqonli virtual hayotga tushasiz va 
ob’ektlarni 3D holida oldingizdagidek his etasiz. Buning uchun sizga maxsus 
datchiklar o’rnatiladi. Hozirgi kundagi eng zamonaviy virtual reallikga asoslangan 
o’yinlar to’liq immersive virtual reallik toifasiga kiradi. To'liq immersiv VR 
tizimlari qoniqarli darajadagi realizmga erishish uchun zarur bo'lgan hisoblash 
quvvati va texnologiya darajasi jihatidan eng talabchan bo'lib qoldi va texnolo-
giyalarni takomillashtirish uchun doimo rivojlanish olib borilmoqda. Tadqiqot va 
ishlanmalarning asosiy yo'nalishlariga ko'rish sohasi va rezolyutsiya bo'yicha. 
HMD o'lchamlari va og'irligini kamaytirish va tizimni rivojlantirishga e’tibor 
qaratilmoqda. To’liq immersive virtual reallikdan NASA, harbiy qo’shin 
tayyorgarligida va boshqalarda ko’p foydalaniladi. 
1-jadval. Turli xil VR simulyatsiyasining ishlash sifati 
Hozirgi kunga kelib virtual reallikning simulyatsiya toifalarining barchasidan 
foydalanilmoqda. Bu esa virtual reallikning qay darajada dolzarb sohalardan biri 
ekanligini ko’rsatadi. VRning hech qaysi toifasi keraksiz bo’lib qolmadi va 
barchasi muhimlik darajasini yo’qotmadi.