Sayfiddinova muyassarning jahon geografiyasi fanidan tayyorlagan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA YO’NALISHI
4-BOSQICH 19.77-GURUH TALABASI
SAYFIDDINOVA MUYASSARNING
JAHON GEOGRAFIYASI FANIDAN TAYYORLAGAN

KURS ISHI

`1

Mavzu: Okeanlarga umumiy ta’rif

Topshirdi: ________ Sayfiddinova Muyassar

Qabul qildi: ________ Jarqinova Muniraxon

2022-2023 o’quv yili
Mavzu: Okeanlarga umumiy ta’rif

MUNDARIJA

	KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	3
I BOB.	DUNYO OKEANLARI TASNIFI
1.1-§.	Tinch, Atlantika okeani ………………………………………	10
1.2-§.	Hind, Janubiy muz okeani …………....................................	21
1.3-§.	Shimolliy muz okeani ...................................................................	29
II BOB.	DUNYO OKEANI GEOGRAFIYASI
2.1-§.	Tabiiy tarixi .................................	34
2.2-§.	Suv aylanishi, ob-havo va yog’ingarchilik ...............................	37
	XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	39
	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . .	40

KIRISH
Okean (shuningdek, dengiz yoki jahon okeani) sho'r suv havzasi bo'lib, Yer yuzasining taxminan 70,8% ni qoplaydi va Yerdagi suvning 97% ni o'z ichiga oladi. Okean, shuningdek, jahon okeani shartli ravishda bo'lingan har qanday yirik suv havzalariga ham tegishli bo'lishi mumkin. Alohida nomlar okeanning besh xil hududini aniqlash uchun ishlatiladi: Tinch okeani (eng katta), Atlantika, Hindiston, Antarktika/Janubiy va Arktika (eng kichik). Dengiz suvi sayyoramizning taxminan 361 000 000 km2 (139 000 000 sq mi) ni egallaydi. Okean Yer gidrosferasining asosiy tarkibiy qismidir va shuning uchun Yerdagi hayotning ajralmas qismidir. Okean ulkan issiqlik ombori sifatida iqlim va ob-havo sharoitlariga, uglerod aylanishiga va suv aylanishiga ta'sir qiladi. Okeanograflar fizik va biologik sharoitga qarab okeanni turli vertikal va gorizontal zonalarga ajratadilar. Pelagik zona butun okean bo'ylab sirtdan okean tubigacha bo'lgan suv ustunidan iborat. Suv ustuni chuqurlik va yorug'lik miqdoriga qarab boshqa zonalarga bo'linadi. Fotosintez sodir bo'lishi mumkin bo'lgan sirtdan yorug'likning 1% chuqurligigacha (ochiq okeanda taxminan 200 m) fotik zonaga suv kiradi. Bu fotik zonani eng biologik xilma-xillikka aylantiradi. O'simliklar va mikroskopik suv o'tlari (erkin suzuvchi fitoplankton) tomonidan fotosintez natijasida yorug'lik, suv, karbonat angidrid va ozuqa moddalari yordamida organik moddalar hosil bo'ladi. Okean fotosintezi Yer atmosferasidagi kislorodning 50% ni hosil qiladi. Bu yuqori quyoshli zona okean ekotizimining ko'p qismini qo'llab-quvvatlaydigan oziq-ovqat ta'minotining kelib chiqishi hisoblanadi. Nur faqat bir necha yuz metr chuqurlikka kiradi; quyida qolgan okean sovuq va qorong'i. Okean quruqlikka yaqinlashadigan kontinental shelf sayozroq, chuqurligi bir necha yuz metr yoki undan kam. Inson faoliyati kontinental shelfga ko'proq ta'sir qiladi. Okean harorati quyosh radiatsiyasining okean yuzasiga tushishiga bog'liq. Tropik mintaqalarda sirt harorati 30 °C (86 °F) dan oshishi mumkin. Dengiz muzlari hosil bo'ladigan qutblar yaqinida muvozanatdagi harorat taxminan -2 °C (28 °F) ni tashkil qiladi. Okeanning barcha qismlarida chuqur okean harorati -2 °C (28 °F) va 5 °C (41 °F) orasida. Okeanlarda suv doimiy ravishda aylanib, okean oqimlarini hosil qiladi. Dengiz suvining bu yo'naltirilgan harakatlari suvga ta'sir qiluvchi kuchlar, jumladan, harorat farqlari, atmosfera sirkulyatsiyasi (shamol), Koriolis effekti va sho'rlanishdagi farqlar tufayli yuzaga keladi. To'lqin oqimlari to'lqinlardan, sirt oqimlari esa shamol va to'lqinlardan kelib chiqadi. Okeanning asosiy oqimlariga Gulfstrim, Kuroshio oqimi, Agulhas oqimi va Antarktika aylana qutb oqimi kiradi. Birgalikda oqimlar butun dunyo bo'ylab juda katta miqdordagi suv va issiqlikni harakatga keltiradi. Bu aylanma global iqlimga va bu ifloslantiruvchi moddalarni sirtdan chuqur okeanga ko'chirish orqali karbonat angidrid kabi ifloslantiruvchi moddalarning o'zlashtirilishi va qayta taqsimlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Okean suvi kislorod, karbonat angidrid va azotni o'z ichiga olgan ko'p miqdorda erigan gazlarni o'z ichiga oladi. Bu gaz almashinuvi okean yuzasida sodir bo'ladi va eruvchanligi suvning harorati va sho'rligiga bog'liq. Qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi tufayli atmosferada karbonat angidridning ortib borayotgan kontsentratsiyasi okean suvida yuqori konsentratsiyaga olib keladi, bu esa okeanning kislotalanishiga olib keladi. Okean jamiyatga muhim ekologik xizmatlarni, jumladan, iqlimni tartibga solishni ta'minlaydi. Shuningdek, u savdo va transport vositalarini, oziq-ovqat va boshqa resurslarga kirishni taklif qiladi. 230 000 dan ortiq turlarning yashash joyi ekanligi ma'lum bo'lib, u juda ko'p - ehtimol ikki milliondan ortiq turni o'z ichiga olishi mumkin. Biroq, okean inson tomonidan ko'plab ekologik tahdidlarga duchor bo'ladi, jumladan, dengizning ifloslanishi, haddan tashqari baliq ovlash va iqlim o'zgarishining okeanlarga ta'siri, masalan, okeanning isishi, okeanning kislotalanishi, dengiz sathining ko'tarilishi va boshqalar. Inson faoliyati eng ko'p ta'sir qiladigan kontinental shelf va qirg'oq suvlari ayniqsa zaifdir. Jahon okeanining zamonaviy kontseptsiyasi 20-asrning boshlarida rus okeanologi Yuliy Shokalskiy tomonidan Yerning katta qismini qoplaydigan va o'rab turgan uzluksiz okeanga ishora qilish uchun yaratilgan. Global, bir-biriga bog'langan sho'r suv havzasi ba'zan jahon okeani, global okean yoki buyuk okean deb ataladi. Okeanografiya uchun uning qismlari nisbatan erkin almashinadigan uzluksiz suv havzasi tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Olimlarning fikriga ko'ra, Yerni hosil qilgan materialda juda katta miqdordagi suv bo'lgan bo'lar edi. Suv molekulalari Yerning paydo bo'lishi paytida massasi kamroq bo'lganida, tortishish kuchidan osonroq chiqib ketgan bo'lar edi. Bunga atmosferadan qochish deyiladi. Sayyoralarning shakllanishi davrida Yerda magma okeanlari bo'lgan. Keyinchalik gazning chiqishi, vulqon faolligi va meteoritlarning ta'siri, hozirgi nazariyalarga ko'ra, karbonat angidrid, azot va suv bug'ining erta atmosferasini hosil qildi. Gazlar va ular bilan birga atmosfera millionlab yillar davomida to'plangan deb taxmin qilinadi va Yer yuzasi sezilarli darajada soviganidan keyin vaqt o'tishi bilan suv bug'lari kondensatsiyalanib, Yerning birinchi okeanlarini hosil qiladi. Erta okeanlar bugungi kunga qaraganda ancha issiqroq bo'lishi mumkin va temir miqdori yuqori bo'lganligi sababli yashil bo'lib ko'rinardi. Geologik dalillar Yerda mavjud bo'lgan suyuq suv vaqtini cheklashga yordam beradi. Yostiqli bazalt namunasi (suv ostidagi otilish paytida hosil bo'lgan tosh turi) Isua Greenstone belbog'idan topilgan va suv Yerda 3,8 milliard yil oldin mavjud bo'lganligini isbotlaydi. Kanadaning Kvebek shtatidagi Nuvvuagittuq Yashil tosh kamarida bir tadqiqotga ko'ra yoshi 3,8 milliard yil, boshqa bir tadqiqotga ko'ra 4,28 milliard yil bo'lgan jinslar bu asrlarda suv mavjudligidan dalolat beradi. Agar okeanlar bundan oldinroq mavjud bo'lgan bo'lsa, har qanday geologik dalillar hali kashf etilmagan yoki undan keyin yer qobig'ining qayta ishlanishi kabi geologik jarayonlar natijasida yo'q qilingan. Biroq, yaqinda, 2020-yil avgust oyida tadqiqotchilar okeanlarni to‘ldirish uchun yetarli suv sayyora paydo bo‘lishining boshidan beri Yerda doimo bo‘lgan bo‘lishi mumkinligini xabar qilishdi. Ushbu modelda atmosferadagi issiqxona gazlari yangi paydo bo'lgan Quyosh hozirgi yorqinligining atigi 70 foiziga ega bo'lganda, okeanlarni muzlashdan saqladi. 3,5 Ga ga kelib, Yerning magnit maydoni o'rnatildi, bu atmosferani quyosh shamoli tomonidan olib tashlanishining oldini olishga yordam berdi. Yer okeanlarining kelib chiqishi noma'lum. Okeanlar Hadean eonida paydo bo'lgan va hayotning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan deb taxmin qilinadi. Plitalar tektonikasi, muzlikdan keyingi rebound va dengiz sathining ko'tarilishi jahon okeanining qirg'oq chizig'i va tuzilishini doimiy ravishda o'zgartiradi. Global okean Yerda u yoki bu shaklda asrlar davomida mavjud bo'lgan. Okean paydo bo'lganidan beri ko'plab sharoit va shakllarni oldi va ko'plab o'tmishdagi okean bo'linishlari va ba'zida butun dunyoni qamrab olishi mumkin. Sovuq iqlim davrlarida ko'proq muzliklar va muzliklar hosil bo'ladi va suv aylanishining boshqa qismlarida miqdorini kamaytirish uchun global suv ta'minotining etarli qismi muz shaklida to'planadi. Issiq davrlarda teskari bo'ladi. Oxirgi muzlik davrida muzliklar Yerning quruqlik massasining deyarli uchdan bir qismini egallagan, natijada okeanlar hozirgidan 122 m (400 fut) pastroq edi. Taxminan 125 000 yil muqaddam so'nggi global "issiq afsun" paytida dengizlar hozirgidan taxminan 5,5 m (18 fut) balandroq edi. Taxminan uch million yil oldin okeanlar 50 m (165 fut) balandlikda bo'lishi mumkin edi. Tarix davomida okean inson faoliyati bilan bog'liq. Bu faoliyatlar navigatsiya va qidiruv, dengiz urushi, sayohat, yuk tashish va savdo, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish (masalan, baliq ovlash, kit ovlash, dengiz o'tlari yetishtirish, akvakultura), dam olish (kruiz, yelkanli sayohat, qayiqda baliq ovlash, akvalangda sho'ng'ish) kabi turli xil maqsadlarga xizmat qiladi. , elektr energiyasi ishlab chiqarish (q. dengiz energiyasi va dengizda shamol energetikasi), qazib olish sanoati (dengizda burgʻulash va chuqur dengiz qazib olish), tuzsizlantirish orqali chuchuk suv ishlab chiqarish. Dunyoning ko'plab tovarlari dengiz portlari o'rtasida kemalar orqali olib o'tiladi. Okean bo'ylab, ayniqsa Atlantika bo'ylab va Tinch okeani bo'ylab katta miqdordagi yuklar tashiladi. Ko'pgina yuklar, masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, odatda, maxsus terminallarda maxsus qurilgan konteyner kemalariga yuklangan standart o'lchamdagi, qulflanadigan konteynerlarda tashiladi. Konteynerlashtirish samaradorlikni sezilarli darajada oshirdi va yuklarni dengiz orqali tashish narxini pasaytirdi va 20-asrning o'rtalari va oxirlarida xalqaro savdoning globallashuvi va eksponentsial o'sishiga olib keladigan asosiy omil bo'ldi. Okeanlar ham baliqchilik sanoati uchun asosiy manba hisoblanadi. Asosiy hosillardan ba'zilari qisqichbaqalar, baliqlar, qisqichbaqalar va omardir. Dunyo bo'ylab eng yirik tijorat baliq ovlash hamsi, Alyaska pollok va orkinos uchundir. FAOning 2020 yildagi hisobotida aytilishicha, "2017 yilda dunyo dengiz baliqchiligidagi baliq zahiralarining 34 foizi ortiqcha baliq ovlanganlar qatoriga kiritilgan". Yovvoyi baliqchilik va akvakulturadan olingan baliq va boshqa baliq mahsulotlari oqsil va boshqa muhim oziq moddalarning eng ko'p iste'mol qilinadigan manbalaridan biridir. 2017 yildagi ma'lumotlar shuni ko'rsatdiki, "baliq iste'moli dunyo aholisining hayvon oqsillarini iste'mol qilishning 17 foizini tashkil qiladi". Ushbu ehtiyojni qondirish uchun qirg'oq bo'yidagi mamlakatlar o'zlarining eksklyuziv iqtisodiy zonalarida dengiz resurslaridan foydalanishdi, garchi baliq ovlash kemalari xalqaro suvlarda zaxiralarni ishlatish uchun tobora ko'proq uzoqroqqa borishmoqda. Okean elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan okean to'lqinlari, suv toshqini, sho'rlanish farqlari va okean harorati farqlari tomonidan olib boriladigan juda katta energiya ta'minotini taklif qiladi. Barqaror dengiz energiyasi shakllariga to'lqin kuchi, okean issiqlik energiyasi va to'lqin quvvati kiradi. Offshore shamol energiyasi okeanga joylashtirilgan shamol turbinalari tomonidan olinadi; uning afzalligi shamol tezligi quruqlikka qaraganda yuqori, garchi shamol fermalarini dengizda qurish qimmatroq bo'lsa. Okean tubi ostidagi jinslarda neft va tabiiy gaz kabi yirik neft konlari mavjud. Dengiz platformalari va burg'ulash qurilmalari neft yoki gazni qazib oladi va uni quruqlikka tashish uchun saqlaydi. “Dengiz erkinligi” xalqaro huquqning 17-asrdan boshlab paydo boʻlgan tamoyilidir. U okeanlarda harakat qilish erkinligini ta'kidlaydi va xalqaro suvlarda olib borilgan urushni ma'qullamaydi. Bugungi kunda bu tushuncha Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dengiz huquqi to'g'risidagi konventsiyasida mustahkamlangan. Jahon miqyosida okeanlarni boshqarish bilan shug'ullanadigan ikkita yirik xalqaro huquqiy tashkilot mavjud, ya'ni Xalqaro dengiz tashkiloti va Birlashgan Millatlar Tashkiloti. 1958 yilda ratifikatsiya qilingan Xalqaro Dengiz Tashkiloti asosan dengiz xavfsizligi, javobgarlik va kompensatsiya uchun mas'ul bo'lib, ular dengiz tashish hodisalari bilan bog'liq dengiz ifloslanishi bo'yicha ba'zi konventsiyalarni o'tkazdilar. Okeanlarni boshqarish - bu dunyo okeanlari bilan bog'liq siyosat, harakatlar va ishlarni yuritish. Inson faoliyati dengiz hayotiga va dengizning yashash joylariga ko'plab salbiy ta'sirlar orqali ta'sir qiladi (1-rasm), masalan, dengiz ifloslanishi, haddan tashqari baliq ovlash, okeanlarning kislotalanishi va iqlim o'zgarishining okeanlarga boshqa ta'siri. Dengizning ifloslanishi odamlar tomonidan ishlatiladigan yoki tarqaladigan sanoat, qishloq xo'jaligi va turar-joy chiqindilari, zarralar, shovqin, ortiqcha karbonat angidrid yoki invaziv organizmlar kabi moddalar okeanga kirib, u erda zararli ta'sirlarni keltirib chiqarganda yuzaga keladi. Ushbu chiqindilarning aksariyati (80%) quruqlikdagi faoliyatdan kelib chiqadi, garchi dengiz transporti ham katta hissa qo'shadi. Ko'pgina kirishlar quruqlikdan, daryolar, kanalizatsiya yoki atmosfera orqali kelganligi sababli, bu kontinental shelflar ifloslanishga ko'proq moyil ekanligini anglatadi. Temir, karbonat kislota, azot, kremniy, oltingugurt, pestitsidlar yoki chang zarralarini okeanga olib chiqib, havoning ifloslanishi ham hissa qo'shadigan omil hisoblanadi. Ifloslanish ko'pincha qishloq xo'jaligi oqimlari, shamol tomonidan urilgan qoldiqlar va chang kabi noaniq manbalardan kelib chiqadi. Ifloslanish yo'llari to'g'ridan-to'g'ri oqizish, quruqlik oqimi, kema ifloslanishi, atmosfera ifloslanishi va potentsial ravishda chuqur dengiz konlarini qazib olishdan iborat. Dengiz ifloslanishining turlarini dengiz qoldiqlaridan ifloslanish, plastmassa ifloslanishi, shu jumladan mikroplastiklar, okeanning kislotalanishi, ozuqa moddalarining ifloslanishi, toksinlar va suv osti shovqinlari sifatida guruhlash mumkin. Okeandagi plastmassa ifloslanishi dengizni plastmassalar bilan ifloslanishining bir turi bo'lib, o'lchamlari shisha va sumkalar kabi katta original materiallardan plastik materialning parchalanishidan hosil bo'lgan mikroplastmassagacha. Dengiz qoldiqlari, asosan, okeanda suzuvchi yoki to'xtatib qo'yilgan inson axlatlaridir. Plastmassaning ifloslanishi dengiz hayoti uchun zararli. Dengiz plastmassasining ifloslanishi - bu shishalar va sumkalar kabi katta original materiallardan tortib, plastik materialning parchalanishidan hosil bo'lgan mikroplastmassagacha bo'lgan o'lchamdagi plastmassalar bilan dengiz ifloslanishining bir turi. Dengiz qoldiqlarining 80% plastikdir. Mikroplastmassalar va nanoplastikalar er usti suvlari, daryolar yoki okeanlardagi plastmassa chiqindilarining parchalanishi yoki fotodegradatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Yaqinda olimlar kuchli qorda nanoplastiklarni, aniqrog'i Shveytsariyani har yili qoplaydigan 3000 tonnaga yaqin moddalarni topdilar. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 1950-2013-yillarda ishlab chiqarilgan global plastmassalarning 1,4% okeanga kirib, u yerda to‘plangan deb hisoblasak, 2013-yil oxirigacha jahon okeanida 86 million tonna plastik dengiz qoldiqlari zaxirasi mavjud.[166] ] Har yili suv ekotizimlariga 19-23 million tonna plastmassa sizib chiqayotgani taxmin qilinmoqda. 2017 yilgi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Okean konferentsiyasi 2050 yilga borib okeanlarda baliqlarga qaraganda ko'proq plastmassa og'irligi bo'lishi mumkinligini taxmin qildi.

Insonning okeanga global ta'siri: 1-rasm