Say d u lla m irzayev

madaniyatni bulardan о ‘rgansin!»
«Qatag‘on» fojiasida asosan yetti personaj ishtirok etadi. 
Ularning hammasi ham asarda o ‘z o ‘rni va yukiga, o ‘ziga xos 
fe’l-atvorga ega. Bosh qahram on Panji Jumanov xarakterida 
harom dan hazar qilish, el-yurt ishiga sadoqat ustun turadi. 
N o p o k shaxs M yasnikov x a ra k te rid a esa m an m an lik , 
zo ‘ravonlik, shafqatsizlik singari jirkanch illatlar mujassam. 
0 ‘tkir Hoshimov tragediyada xilma-xil xarakterlar yaratishda 
o ‘ziga xos mahorat ko‘rsatgan.
«Qatag‘on» tragediyasi sujet va kompozitsiya jihatidan ham 
puxta. A sar sujeti — hayotiy va tugal. Unda asar g ‘oyasini 
ochishga xizmat qilmaydigan ortiqcha obrazlar, keraksiz voqea
407

---

va detallar yo‘q. Asarda konfliktning o ‘sish sur’ati me’yorida. 
Sujet va voqea rivojida sustlik sezilmaydi. Voqea davom etgan 
sari asar mazmuni, obrazlar xarakteri tabiiy ravishda ochila 
boradi. Binobarin, kitobxon yoki tomoshabin voqea yechimini, 
obrazlar taqdirini hayajonlanib, qiziqib kutadi. «Q atag‘on» 
shirali va obrazli tilda yozilgan. Asarda kuchli mantiq asosiga 
qurilgan sermazmun va chiroyli jum lalar, hikm atli so‘z va 
iboralar, yangi-yangi o ‘xshatish, sifatlash, mubolag‘alar ko‘zga 
tashlanib turadi.
0 ‘tkir Hoshimov — k o ‘p qirrali iste’dod sohibi. Uning 
hozirgi zamon o ‘zbek adabiyoti xazinasiga q o ‘shgan ulushi 
katta. Adib asarlari mazmun va shakl jihatidan go‘zal, ularning 
tarbiyaviy-estetik ahamiyati esa beqiyos.
O 'tk ir Hoshimovga samarali ijodiy mehnati uchun 1991- 
yilda « 0 ‘zbekiston Xalq yo‘zuvchisi» unvoni berilgan. Bundan 
tashqari adib «Buyuk xizmatlari uchun» (2001) ordeni bilan 
taqdirlangan.
408

---

X A Y R ID D IN SU L T O N
(1956-yilda tu g ‘ilgan)
H o zirgi o ‘zbek a d a b iy o ti inson ru h iy a tin i b u tu n
murakkabligi va serqirralari bilan tasvirlash yo‘lidan borayotir. 
Ildizlari uzoq o ‘tmishga borib taqaluvchi bu adabiyotning 
tark ib topishi va bugungi qiyofaga ega b o ‘lishida har bir 
iste’dodli adib va talant bilan yozilgan har bir asar k atta 
ahamiyatga egadir. Zamonaviy o ‘zbek adabiyoti taraqqiyotida 
badiiy ijod maydoniga XX. asrning 60-70-yillarda kirib kelgan 
qalam ahlining hissasi salm oqli b o ‘lganini iste’dodli adib 
Xayriddin Sulton asarlari misolida ham k o ‘rish mumkin.
X ayriddin Sulton 1956-yilda T oshkent viloyati Q ibray 
tumani Tuzel qishlog'ida dunyoga kelgan. 1978-yilda ToshDU 
(h o zirg i 0 ‘zM U )n ing ju rn a lis tik a fa k u lte tin i b itirg an . 
A dabiyotga m ehri baland adib ish faoliyatini «G uliston», 
«Yoshlik» kabi ju rn allard a boshladi. 90-yillardan G ‘afur 
G ‘ulom nom idagi A dabiyot va sa n ’at n ash riy o tid a Bosh 
m u h a rrir b o ‘lgan yozuvchi hozir R esp ub lik a P rezidenti 
devonida ishlamoqda.
B adiiy ijo d n i ta la b a lik c h o g ‘la rid a b o sh la g a n ad ib
bolalikdan adabiyotga o ‘zgacha mehr bilan qarar, so ‘zga 
chuqur m as’uliyat bilan yondashardi. Q o ‘liga tushgan har 
bir asarni tashnalik bilan «tushirmay» q o ‘ymaydigan b o ‘lajak 
yozuvchi Abdulla Qodiriy, Oybek, G ‘afur G ‘ulom, Abdulla 
Qahhor, Odil Yoqubov asarlari orqali badiiy m ahorat sirlarini 
o ‘rganib boradi. M ashaqqatli m ehnatdan cho‘chimaydigan, 
tinimsiz izlanadigan Xayriddin Sulton dastlabki asarlaridanoq 
kitobxonlar diqqatini o ‘ziga jalb etdi. Ulardagi ravon ifoda, 
sodda va ohangdor til, teran fikr, voqealarning kutilmagan
409

---

rivoji va yechimi o ‘zbek adabiyotiga umidli yozuvchi kirib 
kelayotganligini bildiradi.
Darhaqiqat, Xayriddin Sulton asardan asarga o ‘sa borib, o ‘z 
qiyofasiga ega ijodkorga aylandi. Adibning «Quyosh barchaga 
barobar» (1980), «Bir oqshom ertagi» (1983), «Onamning yurti» 
(1987), «Umr o ‘tmoqda» (1988), «Boburning tushlari» (1992) 
kabi hikoya va qissalardan tashkil topgan kitoblari xronologik 
tartibda o‘qilib, qiyoslansa, bu jarayon ko‘zga yaqqol tashlanadi. 
Y ozuvchi o ‘z asa rla rid a «tesha tegm agan» m avzularni 
tasvirlashga, betakror obrazlar yaratishga intiladi.
Xayriddin Sulton adabiyot muxlislariga dastlab hikoyanavis 
sifatida tanildi. Yozuvchining jonli va tiniq obrazlari bilan 
o‘quvchi e’tiborini tortadigan «Dunyoning siri», «Bir oqshom 
ertagi», «Tomosha», «Chollar palatasi», «Qog‘oz gullar», 
«Chayladagi to ‘rt erkak», «Yo, Jamshid!» kabi hikoyalari 
xalqimizga xos olijanob insoniy fazilatlarni, kishilar hayotidagi, 
o n g -tu sh u n ch asid a g i ib ra tli jih a tla rn i u m u m lash tirib
ko'rsatadi. Ular ritorika va bayonchilikdan xoli b o ‘lib, bosh 
g‘oya hikoyaning umumiy ruhidan tabiiy holda kelib chiqadi. 
H ikoyalarda ishontirish san ’ati kuchli b o ‘lganidek, ruhiyat 
tahlili, kitobxonga zavq-shavq berish xususiyati ham yuksak 
darajada. Xuddi shu jihatlar tufayli kitobxon ularni toliqmay, 
katta qiziqish bilan o ‘qiydi.
Xayriddin Sulton asarlarida shiddatu zarbdan ko‘ra sokin 
ohang, hazin musiqiylik ustunlik qiladi. Bu xususiyat adibning 
«Saodat sohili», «Yozning yolg‘iz yodgori», «Ajoyib kunlarning 
birida» kabi qissalariga ham xos. Ularda inson, zamon, vijdon, 
osoyishta hayot, vatan sog‘inchi, muhabbat, sadoqat, xiyonat, 
poklik singari azaliy tushunchalar haqida butunlay yangi 
yo‘sinda, qiziqarli tarzda bahs yuritiladi. D iqqatga sazovor 
jihati shundaki, mazkur umuminsoniy qadriyatlarning ifoda 
yo‘sini tom m a’noda milliydir.
Qissalarda tasvirlangan voqealar qaysi zamonga taalluqli 
ekanligi, ko‘tarilgan muammo nimaligidan qat’i nazar, yagona 
m aqsadga: o ‘quvchida ezgulik, insoniylik, sam im iylik 
tuyg‘ularini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Bu maqsadga sun’iy 
chaqiriq yo‘li bilan emas, asarning umumiy ruhi va obrazlarning
410

---

asl mohiyatini ko‘rsatish, ezgu fazilatlami timsollar fe’l-atvoridan 
tabiiy ravishda keltirib chiqarish orqali erishilgan.
X ay rid d in S u lto n n in g « S ao d at sohili» qissasida 
«tariximizning eng m urakkab, eng jozibador, eng dram atik 
siym olaridan biri» Z ah irid d in M uham m ad B obur M irzo 
hayotining so'nggi kunlari aks ettirilgan. Ayniqsa, ona Vatanga 
muhabbat, yurakni o ‘rtovchi sog'inch, hal qiluvchi daqiqalarda 
to ‘g ‘ri qaror qabul qila oldimmi, tarzidagi ikkilanishlarning 
m ah o ratli tasviri inson h ar qancha baland m artab alarg a 
erishmasin, olamshumul yutuqlarni q o ‘lga kiritmasin, xato 
qilishi, adashishi, o ‘tkinchi tu y g ‘ularga berilishi m um kin 
bo‘lgan oddiy bandaligicha qolaverishini ko‘rsatadi.
Adib barcha yo‘qotishlarga, hatto yaqinlaridan judolikka 
ham ch id ag an in so n n in g V a ta n d a n a y riliq q a k o ‘n ik a 
olmasligini Boburning har bir harakati, so‘zi, yuz ifodasi tasviri 
orqali o ‘quvchiga yetkazishga intilgan va aytish kerakki, buni 
yuqori darajada uddalagan. Hindistonda «bir og‘iz kalomiga 
ming-minglab odam larni m untazir itoatda tutgan, hamisha 
shonu-shavkat og‘ushida yashagan» Bobur hayotining so‘ngida 
qancha yo‘qotishlar evaziga kiritgan barcha narsalar, hatto 
saltanat, shon-shavkatidan voz kechib b o ‘lsa-da, ona yurtiga 
qaytishni orzu qiladi. Insonning baxti, «saodat sohili» faqat 
V atanda ekanligini Toshkentdan kelgan vatandoshi alloma 
Hofiz K o ‘ykiy bilan qilgan suhbatida iztirob bilan e’tirof etadi: