Say d u lla m irzayev

«lymanma, Kumush otin, bu kun-erta bizga
yan gi kelinsan, uchunchi kundan boshlab sen m ug'om birning
boshingda tegirmon yurgizishni о ‘zim yaxsh i bilaman!.. Eshikdan
kirishingdanoq sansiray boshlaganim uchun xafa bo 'Idingmi?»
— 
singari s o ‘zlar ham bu sodda, m ehribon va boyvuchcha 
qaynonaning xarakteriga juda mosdir.
R o m an tilid a k o n k re tlik , te ra n lik x u su siy ati bilan
jo z ib ad o rlik va tasviriylik (obrazlilik) xususiyati o ‘zaro 
mustahkam, go‘zal bir tusda omuxta qilingan. 
«Bu kungi kecha
O tabek bilan Homidning hayot va m am ot masalalarini о ‘zining
qora quchog ‘iga olgan bir tun edi. Va bularning qaysi birlarining
so ‘nggi soatlari yetganligi shu qorong ‘u tun kabi qorong ‘u edi».
H olat va tabiat tasvirlarining uyg‘unligi shu darajadaki, bu 
o ‘rinda aslida nima ta ’riflanayotganligini aniqlash qiyin — 
tabiatmi, fojiaviy holat?!
«ОЧкап kunlar» romani ajoyib o ‘xshatishlar, yangi-yangi 
sifatlashlar, sermazmun mubolag‘alar, chiroyli jonlantirishlar 
va boshqa tasviriy vositalar, hikmatli so‘z va turg‘un birikmalar 
bilan nihoyatda go‘zal qilib bezatilgan. Xalq jonli tili boyliklari 
tejab-tergab, o ‘rni-o‘rnida ishlatilgan.
«ОЧкап kunlar» — sujet va kompozitsiya jihatidan ham 
go‘zal va jozibador. Asardagi voqealar chiroyli kompozitsiya 
doirasida yorqin ifodalangan. Roman sujeti esa tig4z va tugal. 
Undagi voqealar bir-biri bilan mustahkam bog‘liq. Yozuvchi
151

---

voqeadan voqea chiqarish va voqealar halqasidan yaxlit sujet 
zanjirini yasash orqali asarning asosiy sujet yo‘nalishini mahorat 
bilan y a ra tg a n . Sujetni x a ra k te r y a ratish g a b u tu n lay
bo ‘ysundirgan.
A bdulla Q odiriyning ikkinchi rom ani — «M ehrobdan 
chayon» (1929) ham o ‘tm ish h aq id a. A sar m avzusini 
yozuvchining o ‘zi q uy id ag ich a izohlaydi: « T u rk isto n
feodallarining keyingi vakili b o ‘lgan X udoyorxonning o ‘z 
xohishi yo‘lida dehqon ommasi va mayda hunarmand-kosib 
sinfini qurbon qilishi, m am lakat xotin-qizlarini istaganicha 
tasarruf etishi, bunga qarshi keluvchilarga, tilasa kim bo‘lmasin, 
rahmsiz jazo berishi — romanning mavzuidir. Xudoyorxonning 
bu yo'ldagi birinchi istinodgohi b o ‘lgan ulamolar, ularning 
ichki-tashqi ahvoli, axloqi, madrasa va oila hayoti, ulamoda 
insoniy his bitganligi va qolgani ham ifloslik pardasi ostida 
sezilmas darajaga yetganligi mundarija sig‘dirgan qadar bayon 
qilinadi»41.
«Mehrobdan chayon» romanida Qo‘qon xoni Xudoyorxon, 
shuningdek, Abdurahmon domla kabi fitnachi, порок shaxslar 
obrazlari yaratilgan. Bularga qarama-qarshi holda Mirzo Anvar, 
R a’no, Sultonali singari obrazlar samimiy muhabbat va ixlos 
bilan tasvirlangan.
«Mehrobdan chayon»da sevishganlar muhabbati ijtimoiy 
tuzum , saroy hayoti tasviri bilan uzviy ravishda berilgan. 
R o m a n n in g asosiy q ah ram o n i A n v ar X u d o y o rx o n n in g
q ilm ish la rid an n a fratlan ad i. U xon saroyidagi adolatsiz 
siyosatdan norozi.