Say d u lla m irzayev

«Kumushbibi Jannat kam pir keltirgan maktubni о ‘zining so ‘nggi
tom chi kuchi bilan о ‘qib tam om qiladi, jo n s iz bir tovush ila
« U y a ts iz !» deb q ich q ird i va y e rg a y iq ilib o 'zid a n k e ta d i...
Yiqilishda qo ‘lidan chiqqan qog ‘oz parchasi shamol bilan uchib
borib, boshi yoniga tushadi. Yo ‘lak panasidan mudhish bashara
chiqib, bir-ikki qayta unga kulib qaragach, y o ‘qoladi».
Jannat kampir o ‘quvchiga makkor yosuman kampirni har 
qancha eslatmasin, baribir u o ‘zbek adabiyotida original tip
146

---

sifatida paydo bo‘lgan. Jannat kampirning hayotiyligi, xususan, 
uning bebosh buzuqilar bilan suhbatlashishi epizodida, Kumush 
bilan uchrashuvida va o ‘g‘li Sodiq taqdiriga qayg‘urishida ochiq 
k o ‘rinadi.
« 0 ‘tkan kunlar» romanida insonlik qiyofasini yo‘qotgan, 
m am lakat va xalq g‘ami emas, o ‘z taxti qayg‘usi bilangina 
yashaydigan xon va beklar obrazlari ham ustalik bilan chizilgan. 
Romandagi «Taxt ustiga qo‘ndirilgan jonli haykal Xudoyorxon», 
xalq qonini suvdek ichgan Musulmonqul va Azizbek obrazlari 
misolida o ‘z qora niyatlarini amalga oshirish uchun xalqnigina 
emas, balki bir-birovlarini ham aldashdan toymaydigan, o ‘z 
sheriklariga har qadamda firib beradigan fitnachi va xiyonatchi 
beklar juda jonli, ishonarli tasvirlangan.
Musulmonqul o'z kuyovi va jiyani Xudoyorxonga qarshi 
zimdan harakat qilib, qilich qayraydi. Bu порок yo'lda u josus 
va jallodlardan, Homidga o'xshash pastkashlardan foydalanadi. 
Abdulla Qodiriy kichikkina parchada M usulmonqulning asl 
tabiatini zo‘r mahorat bilan ochib bera olgan: «Musulmonqulni 
kim xolis odam, deb o ‘ylaydi? Uning yurt uchun qon to ‘kishdan 
boshqa nimaga foydasi tegdi? Musulmonqul o‘z g‘arazi yo‘lida 
orada yo‘q nizolarni q o ‘zg‘ab kuyovi Sheralixonni o ‘ldirdi, 
gunohsiz Murodxonni shahid etdi, qo‘y kabi yuvvosh Toshkent 
hokimi Salimsoqbekni o‘ldirib, o ‘rniga Azizbekdek zolimni 
belgiladi va o ‘zini mingboshi deb e’lon qilib, aqlsiz bir go‘dak 
(Xudoyor)ni xon ko‘tarib, el yelkasiga mindi».
A bdulla Q odiriyning obraz y aratish m a h o rati H om id 
timsolida у ana ham yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Otabek bilan 
Kumushbibi o ‘rtasidagi sof va musaffo sevgiga g‘ov bo‘lishga 
intilgan, inson burchi va qadr-qim m atini oyoqosti qilgan 
qorayurak Homid jahon adabiyotidagi Yago tipidagi obrazlar 
qatorida turadi. Uning ta ’rifida Qodiriy so‘zdan mahorat bilan 
foydalanadi: «Kishilar Homid orqasidan so‘zlashganda uning 
otiga taqilgan laqabini qo'shib aytmasalar, yolg‘iz «Homidboy» 
deyish ila uni tanita olmaydilar». Birgina shu parchaning o ‘zi 
bilan ham yozuvchi H om idning ta b iati, xunuk m a ’naviy 
qiyofasini juda go‘zal chizib beradi. Homidni Abdulla Qodiriy 
imkon boricha qora bo‘yoqlarda ko'rsaladi. Ayni shu nuqtayi
147

---

n azard an kelib chiqib, adib H om idga quyidagi h ayo t 
«falsafa»sini baxsh etadi: