Say d u lla m irzayev

Buni inson bir qur ко ‘rganda
Yuragida hech armon qolmus,
Bunga jannat tenglasha olmas.
« Z a y n a b va O m on» d o s to n id a ikki yetim : Z a y n a b va 
Om onning sevgisi tasvirlanib, insoniy m uhabbatga eski ham da 
yangi qarash lar o ‘rtasidagi kurash butun m urakkabligi bilan 
k o ‘rsatilgan. Shu bilan birga, asarda nikoh, oila qurish borasida 
inson erkiga zug‘um, yigit va qiz xohishini hisobga olmaslik 
q attiq qoralangan.
Ham id Olimjon dostonda erkin m uhabbat tasviri misolida 
inson hurligi, tuyg‘ular daxlsizligini ulug‘lagan.
«Zaynab va Omon» dostoni sujetiga asos b o ‘lgan va obrazli 
tarzda aks ettirilgan konflikt o ‘sha vaqtdagi о ‘zbek turm ushida 
k o ‘p uchrar edi. D ostonning asosiy konflikti b o ‘lmish eski va
267

---

yangi qarashlar o ‘rtasidagi ziddiyat hayot haqiqatiga mos bo igani 
uchun asardagi obrazlar ham jonli va real chiqqan. Dostondagi 
Z aynab, Om on, Sobir obrazlarida yangi avlodning m a ’naviy 
qiyofasi, dunyoqarashi badiiy ifodalangan. Uchala qahram on ham 
yangi zamon yoshlari vakilidir. U larda erksizlik, mutelik yo ‘q. 
Aksincha, inson ham, sevgi ham erkin bo isin degan tuyg‘u kuchli.
H am id O lim jon d o sto n d a yangi zam o n d ag i erkin sevgi 
muammosini hal etishda mumtoz adabiyot a n ’analaridan ijodiy 
fo y d ala n g an . Shunga k o ‘ra, « Z ay n ab va O m on» a sari bu 
jihatdan buyuk Navoiyning «Layli va M ajnun» dostoniga yaqin 
turadi. Xususan, nikoh kechasi M ajnunga Navfalning qizi qilgan 
iltijo tasviri Zaynab bilan Sobir uchrashuvi epizodiga ju da yaqin. 
Bu ikki lavhada tasvirlangan masala va uning yechimi har ikkala 
dostonda ham bir xil. B unda M ajnun ham , Sobir ham erkin 
sevgining himoyachilari sifatida harakat qiladilar.
«Zaynab va Omon» dostonining sujeti — tugal va hayotiy. 
Sujet tabiiy ravishda rivojlanib boradi. Bu hoi doston g‘oyaviy 
m undarijasini va obrazlar xarakterini hay o t haqiqatiga mos 
ra v is h d a c h u q u r o c h ish g a im k o n y a ra tg a n . D o s to n
k o m p o zitsiy asi ham p u x ta, o rig in al. A sar k om p o zitsiy asi 
o ‘quvchi diqqatini o ‘ziga jalb qiladigan, uni m aftun etadigan 
tarzda qurilgan. Doston uch b o iim d an iborat. Birinchi b o iim d a
Z aynabning Om on ismli yigitni sevib qolishi, ular o ‘rtasidagi 
samimiy m unosabatlar zavq-shavq bilan tasvirlanadi. Ikkinchi 
b o iim d a Z ay n ab n in g o g ‘ir kechgan bolaligi va A n o r xola 
k o ‘magida yashab qolib hayotda o ‘z o ‘rnini topganligi hikoya 
qilinadi. Uchinchi b o iim d a esa Omonning tarjimai holi hamda 
sevishgan ikki yoshning to ‘yi tasvir etiladi.
«Z aynab va Om on» dostoni obraz yaratish, til va badiiy 
tasvir vositalarid an foydalanish jih a tid a n ham u stalik bilan 
ishlangan. Shoir xarakter yaratishda psixologik tahlil san’atidan 
m o h iro n a fo y d ala n g an . Sevgi « d ard i» g a m u b ta lo b o i g a n
Z ayn ab n in g O m onga ilk sevgi m ak tu b in i yozishga intilishi 
ta s v irla n g a n e p iz o d n i r u h iy a t ta h lili s a n ’a tin in g yaxshi 
n am un asi desa b o ia d i. Shoir Z ayn ab n in g sevgi m aktubini 
yozish paytidagi ruhiy holatini tasvirlar ekan, avvalo poetik 
sharoit hozirlaydi. O datda, sevgi m aktublari yoziladigan payt
— tun m anzarasini chizadi: