«сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы атырау облысы білім беру басқармасының Әдістемелік орталығЫ

Н. Қабдығалиев 
М.Әуезов атындағы орта мектебі, 
11 «А» сынып оқушысы 
Атырау облысы, Индер ауданы, Индербор қалашығы 
 
 
ИСАТАЙ МЕН МАХАМБЕТ БАТЫРЛАРДЫҢ ЖҮРІП ӨТКЕН 
ЖЕРЛЕРІНІҢ ЖЕР-СУ АТТАРЫ 
 
И. Тайманұлы мен М. Өтемісұлы бастаған көтеріліс. 
Халық батыры И.Тайманұлы 1791 жылы қазіргі Атырау облысы, 
Қызылқоға ауданы, Тайсойған құмындағы "Тайман жалы" деген жерде дүниеге 
келген. 
Исатайдың 
анасы 
Есентемір 
руының 
Тағашы 
бөлімінен. 
И.Тайманұлының төртінші атасы Ағатайдың (Тайман-Бегәлінің -Боқай-Ағатай) 
есімі қалмақтарға қарсы соғыста көрсеткен ерлігі үшін Беріш руының ұранына 
айналған Исатайдың жастық шағында оған ықпал жасап, қамқорлық еткен әкесі, 
Тайманның інісі - Жабал Бегәліұлы. 1808 жылы Жабал бастаған Бегәлі ауылы 
Бақсай бекінісі тұсынан Жайықтан өтіп, Бөкей ханның қарауына кіреді. Хан 
орысша сауатты, саясаттан хабары бар, халық алдында беделді Жабалды Беріш 
аулына старшина етіп қояды. Жабал қайтыс болғаннан кейін, оның орнына 
старшина етіп И.Тайманұлын қоюды сұрап, хан Бөкей 1812 жылы 12 наурызда 
Орынбордағы Шекара коммссиясына ұсыныс жасайды. Шекара комиссиясы 
1813 жылғы қараша айында Бөкей ханның ұсынысын қуаттап, құжаттарды 
әскери губернаторға жібереді. Генерал губернатор Г.С.Волконский 1814 жылы 
12-қарашада Исатайды старшиналыққа бекіту туралы құжатқа қол қояды. 
[Кенжалиев И.Тайманұлы Исатай.Алматы,1977] 
Халқымыз қашан да өзінің ардақты ұлдарының сапында Исатай мен 
Махамбет есімін қатар атап,марапаттап келеді. Ол орынды да. Ғылымда да ұмыт 
қалған жоқ. Республика тарихы жазылған әдебиеттерде аталған батырлар жәйлі 
белгілі 
дәрежеде 
айтылып 
өтіледі.Сондай-ақ 
тарих 
ғылымдарының 
кандидаттары Исатай Кенжәлиев ,марқұм Нәумет Көшекбаевтардың осы 
тақырыптағы кітаптары мен мерзімдік баспасөз беттерінде жарық көрген 
мақалаларында да айтылады. Әділіне бақсақ , бұл ретте көбірек көңіл бөлінгені 
Махамбеттің ақындық қыры. 
Ал Исатайдың батырлық тұлғасы , көтерілістің тек қана қара шаруа, кедейдің хан 
қысымшылығына қарсы күресі ғана емес , орыс патшалығының бұратына 
халықты отарлау саясаты. Жергілікті халықтың шұрайлы жерлерін иемденіп , 
оларды түрлі салықтармен қалтыратып тықсыру, есін жиғызбауы өте сараң , 
жүрдім - бардым жазылды. Барларының өзі соңғы 5-10 жыл төңірегіндегі 
дүниелер ғана. Мүмкін соның салдарынан шығар, әлі күнге аталған көтеріліске 

---

181 
байланысты кейбір ғалымдар , өлкетанушылардың жазғандары мен жергілікті 
халық, батыр бабалар ұрпақтарының олар турасында айтқандары бір-біріне 
жанаспайды, алшақтық көп. Мұның өзі аталған көтеріліс жәйлі әлі де 
шынайы,жүйелі зерттеу жұмыстарының жоқтығын анық дәлелдесе керек. Бұл 
әсіресе , Махамбет ақынның туғанына 200 жыл толу қарсаңында айқын 
аңғарылып , сезіледі. 
Махамбет Өтемісұлы (1803-1846) – қазақтың көрнекті ақыны, патша 
өкіметін тірек еткен хан саясатына қарсы шыққан. 1836-1838 жылдары 
Қазақстанның батыс аймағындағы халық көтерілісінің жалынды жыршысы, 
көтеріліс қолбасшысы Исатай батырдың қандыкөйлек жолдасы. [Кенжалиев И. 
Махамбет Өтемісұлы.Алматы,1974] 
Өзіміздің сүйіп оқитын газетімізге айнала бастаған «Атыраудың» №117 
санында жарияланған «Азаттық жолындағы күрескер» деп аталған мақаланы 
оқып, қолыма қалам алуға мәжбүр болдым. 
Мұндағы ойым - батыр да ақын баба туралы қосылып жатқан деректерге 
өзім сұрап-біліп жадымда тоқылған, тарихи шежірелерден жинақтаған 
мәліметтерді бүгінгі жас ұрпақ жадына бергім келді. 
Исатай-Махамбет көтерілісі, оның шығу себептері, ел мен жер бостандығы 
үшін күрескер батырлардың өмірі, Махамбет тарихы жазылып жатыр. Ал, сол 
семсер сөздің сарбазы Махамбет Өтемісұлы туралы бірі – дәл, бірі – болжам, бірі 
аңыз әңгімелер аз емес. 
Сонымен,