«сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы атырау облысы білім беру басқармасының Әдістемелік орталығЫ

А. Аманкелді 
Сағыз орта мектебі КММ, 
8 сынып оқушысы 
Қызылқоға ауданы, Сағыз ауылы 
 
ТҮКТІ АТА 
 
Өткен тарихты, ата-баба салған соқпақты білмей, ұрпақ көсегесі 
көгермейді. Ендеше мен туған жерім Сағызда халық тәу ететін мазар Түкті Ата 
немесе Баба Түкті Шашты Әзіз туралы айтқым келеді. Сағыз жерінде мемлекет 
тарапынан ерекше қорғауға алынған Алып-Ана-Түкті Ата қорымы бар. Аңыз 
бойынша Алып- Ана зор денелі, жауынгер әрі қасиеті бар келіншек болған. Өмір 
сүрген уақыты белгісіз, тек ноғайлы не қалмақ заманікі болар деген жорамал бар. 
Ебейті- Ноғайты мен Сағыздың тұщы сулы Қопа қонысын мекен еткен. Алып 
Ана өз күйеуі Түкті атаның атағы өз атағының қасында шықпай қала ма деген 
қауіппен дүние салғаннан кейін екеуін екі жерге жерлеуі жөнінде кеңес берген. 
Екеуі екі жерге , бірақ арасы жақын жерге желенген. Зират етушілер әуелі Түкі 
атаның басына барып тәу етіп, содан кейін Алып ана бейітіне барып дұға етіп, 
басына түнейді. Кесене 18-19 ғасырларда ірге көтерген, діни мемориялдық 
ескерткіштер кешені. Сағыз станциясының оңтүстік шығысынан 10 шақырым 
жерде орналасқан. Сағыз өзенінің солтүстік беткейінде Түкті Ата оңтүстігінде 
Алып Ана бейіттері тұр. Қорым негізінен әк құмды тастан жасалған. 
Ескерткіштер тақталы күмбездерден тұрады. Әуелде осында күйдірілген 
кірпіштен қаланған кесене болған. Бірақ бүгінде оның тек тікбұрышты ізі ғана 
сақталған. Екеуінің де бейіттері жер болып кеткен. Тек қана белгі бар. Аңыз 
бойынша он сан оймауыт пен тоғыз сан торғауыт кезінде ме, әлде ноғайлы 
заманында ма, әлде қалмаққа қарсы күрес тұсында ма, әйтеуір осы атырапты ерлі 
зайыпты екі кісі өмір сүріпті. Жаугершілік заманы болса керек. Жауға қарсы 
ұрыстарда анамыздың ерлігі елден ерек, жұрттың көзіне түседі. Кейін жастар оны 
Алып Ана деп атап кетіпті. Дүйім жаудың ортасында қалғанда да, алып батырдай 
алысып, тіпті, жекпе –жекте де жау батырын найзамен түйреп, ат үстінен 
лақтырып жібереді екен. Бейбіт заманда Алып Ана көріпкелдігі бар емші ретінде 
атағы алысқа жайылады. Екінші бір халық аузындағы әңгімеде: Түкті Ата мен 
Алып Ананы , ертедегі жырларда кездесетін Баба Түкті Шашты Әзіз атамен 

---

290 
байланыстырады. Баба Түктінің зайыбы Шашты Әзіз өзінің жолдасына үш шарт 
қояды:біріншісі, басын жуғанда басына қарамау , екіншісі қолтығының астына 
қарамау, үшіншісі яғына қарамау.Баба Түкті әулие алғашқыда келіскенімен , 
қызығушылықпен бір күні жасырын сығалап қараса , Шашты Әзіз басын қолына 
алып жуып отыр екен, қолтығынан өкпесі көрініп тұрады екен, ал аяқтарының 
башпайлары теріс қарап тұрған пері қызы екен дейді. Баба Түктінің қарап 
тұрғанын көрген пері қызы енді мен саған жоқпын , сен уәдеңде тұрмадың деп 
аққу болып ұшып кеткен екен дейді. Содан Алатаудан ба , Қап тауынан ба, 
болмаса Алтайдан ба немесе Арқадан ба жеткен жерлері Сағыз өзенінің екі 
жағынан екеуі мәңгілік орын тепкен деген аңыз бар. Бір деректерде Баба түкті 
Шашты Әзіз - қазақ ауыз әдебиетінде жиі кездесетін бейне. Ол туралы 
аңыздардың бірінде шын есімі Баба Туклас деп көрсетілген. Әкесі – Керемет Әзіз. 
Баба. Үшінші аңыз бойынша, Баба Тукластың баласы Еділ–Жайыққа дейін 
келген, оның Құтлубек атты ұлынан Едіге батыр туған. Ал «Едіге батыр» 
жырында Баба түкті Шашты Әзіз – сол батырдың тікелей әкесі ретінде 
суреттеледі. Қазақ шежірелерінің кейбір нұсқаларында ол Маңғыт руынан деп 
айтылады, Едігенің осы рудан шыққандығы негіз етіледі. Баба түкті Шашты Әзіз 
нақты болған адам деген бұлтартпайтын дерек жоқ. Сондықтан ғылымда ол 
мифтік бейне ретінде қабылданған. Қазақ фольклорында ол әулие кейпінде 
суреттеледі.Батырлар жырында бас кейіпкерлер қиналған кезде демеуші, аян 
беруші аруақ тұлғасында бейнеленеді.Мысалы, «Алпамыс батырда» Байбөрінің 
түсіне Баба түкті Шашты Әзіз кіріп, әйелінің бір ұл, бір қыз табатыны туралы аян 
береді, кейін Алпамыстың демеушісі болады. Басына қиындық түскенде Баба 
Түкті Шашты Әзізге сыйынып, жалбарыну дәстүрі халық арасында күні бүгінге 
дейін сақталған. Күш атасы Қажымұхан додаға түскенде: -«Уа аруақ, Баба түкті 
Шашты Әзіздің рухы қолдай гөр» - деп сыйынған. Баба түкті Шашты Әзіздің 
есемі «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Шора батыр» жырларында жиі 
айтылады. Алтын ордаға билік жүргізген Едіге би Шашты Әзіз әулиені өзінің түп 
атасы санаған. Сондай-ақ тарихи деректерде Баба түкті Шашты Әзіздің есімі 
Орта Азия, Қазақстан жеріне Ислам дінін уағыздаушы болып саналатын Ысқақ 
бабтың замандасы, үзенгілес серігі ретінде жиі айтылады. Тағы бір дерекке назар 
салсақ, «Қыз Жібек» жырында Төлеген Ақ Жайыққа аттанарда анасы жалғызын 
жаратқанға, онан соң осы Шашты Әзіз әулиеге тапсырған деседі. Сөйтіп, Баба 
Түкті Шашты Әзіз әулие халық жадында ел қорғаған батырлардың демеушісі, 
қиналған-қысылған шақта сүйеніші, баласы жоқтарға бала сұрап әперуші, 
жарылқаушы, ақ тілеулі аналардың жалбарынғанда медет қылар пірі ретінде 
танымал. 
Түкті атаның баласы Едіге деп деректерде бар. Ел қамын жеген Ер Едіге 
жайлы Едіге бізді екі рет құрып кетуден сақтады.Алтын Орда басындағы қиын 
жағдайды пайдаланып қалмақ болған, әскербасылығы жер жүзіне мәшһүр 
Литваның ұлы князьы Витовт үлкен дайындықтан соң , 1399 жылы Литва, 

---

291 
Польша әскерін, Батыс орыс князьдарының әскерін, Тевтон орденді рыцарларын 
бастап келіп, басып кірді.Жасанған жауды Едіге өзінің дарынды қолбасылығы 
арқасында Борсықты түбінде 12 тамыз күні талқандайды. Сөйтіп, күллі түркі 
халқын көрініп келген апаттан сақтап қалады. «Мұндай» жеңісті Шыңғыс та, 
Батуда көрген емес»- деп жазады орыстың атақты тарихшысы Н.М.Карамзин 
өзінің «История государства Российского» деген әлемге әйгілі тарих кітабында. 
Едігенің ең басты еңбегі- бізді Ақсақ Темірден сақтап қалды. Едіге 
болмағанда түрік тектес халықтардың жер бетінен жоқ болып кетуі кәдік еді. Сол 
заман тарихшыларының жазуынша, Едіге билік басына келген соң, Ордада 
Темірге қарсы 200мың атты әскеді тұрақты түрде ұстаған.Әлденеше 
оқталғанымен Темір батпаған.Бұл жөнінде сол замандағы Европа оқымыстысы 
Г.Клавихо: «...один, служивший Тамурбеку по имени Едегуй, заметив, что между 
татарами начались несогласия, сговорился с ними, что пойдет на Тамурбека и 
против всех тех, кто будет (их врагами).И они сделали его сеньором; а он восстал 
против Тамурбека и стал искать случая его убить; (тогда) и его земли, и Тарталия 
перешли бы к нему и стали бы его (владениями).У этого Едигуя постоянно 
имеется в Орде более 200000 всадников»,- деп жазады. /Клавихо Г.История 
великого Тамерлана.Властелин Евразии Тамерлан.-Алматы: ТОО Издательский 
Дом «Кочевники, 2003, с 209».Едігенің тарихын зерттеуге академиктер 
В.М.Жирмунский, Ш.Уәлиханов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан зор үлес қосты.Бәрі де 
оң бағасын берді. «Едіге» атты қаһармандық эпос бар. Оның 50-ге тарта нұсқасы 
бар. Барлығына ортақ сарын: «Едіге деген ер еді, елдің қамын жер еді» болып 
келеді. Яғни, Едіге- халық сүйіктісі. «Едіге» тарихи-қаһармандық эпосы 
бойынша тәуелсіздік тұсында түркі тектес халықтар арасында екі кандидаттық, 
екі докторлық диссертация қорғалды. Монографиялар жазылды. 
Тәуелсіздікке қолы жетпей қалса да Татарстан Едіге туралы жыр- 
дастандардың өз тіліндегі 12 нұсқасын жарияға алып шықты. Орыс тіліне 
аударған адамға бірден «Татарстанның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері» 
атағын берді. Өзбекке тәуелді қарақалпақтар 2001жылы Едігеге арнап 
халықаралық конференция өткізді. Оған Жапония мен Германиядан танымал 
ғалымдар келді. Нөкіс қаласына Едегенің ескерткішін орнатты.Жоғарғы оқу 
орындары бағдарламасына енгізді.Ресейге тәуелді 70 мың ноғай да осындай ірі 
шараларды жүзеге асырғандығы туралы дерек бар. 
Едіге-қазақ жерінің перзенті.Бұған мынадай тарихи дәлелдеріміз бар: 
1.Ақтөбе облысы, Байғанин ауданында «Едігенің жалы» деген атауы бар. 
(Едгенің жалы/ «Ақтөбе» газеті, 30.09.2010ж.) 
2.
«Едігенің жалынан» он шақырымдай жерде, Сағыз өзені бойында 
Едігенің әке-шешесінің бейіті тұр.(«Алып ана» қорымы.// «Ана тілі» газеті, 
02.03.2016ж.) 
3.
Ноғайты өзені мен Сағыз өзені аралығында «Едіге» деген жер атауы бар. 

---

292 
4.
Едігенің өлген жері де Ақтөбе территориясында, Мәртөк ауданында. 
1420 жылы Қырымнан батыс қаржыландырған ауыр қолмен келіп, басып кірген 
Қадырберді ханмен соғыста өлген (Қадырғали бек Жалайыри.Шежірелер 
жинағы.-Алматы, 1997ж., 119-б) 
5.
«Едіге» атты тарихи-қаһармандық эпос та жоғарыда айтылғандарды 
жоққа шығармайды, эпостың атақты Қияс жырау нұсқасында әкесі Едігені іздеп 
Ақсақ Темір еліне барған Нұраддин балаға хан қайдан келдің дегенде: 
«Жерім жырақ үш айшылық шөл майдан, 
Шыққан жерім-Қарғалы, Елек, Кеңсайдан» -дейтіні бар («Едіге» эпосының Қияс 
нұсқасы, 1990ж. 289-бет). Бұл өзендер Ақтөбе қаласын айқыш-ұйқыш тіліп өтіп 
жатыр. 
6.
Едігенің моласы Ақтөбе территориясында, Байғанин ауданында. 
7.Ақтөбе облысының территориясында тұратын Қарақойлы табындар, 
Назар, Шүрен, Жекейден тарайтын ұрпақтар, Тілеу-Қабақ ұрпақтары өздерінің 
арғы атасын Едіге деп есептейді. Яғни, әрідегі Тілеу батыр, Көтібар батыр, Мөңке 
би, Асау мен Барақ берідегі ағайынды Жұбановтар тегіс Едіге ұрпақтары (Мұхтар 
Құл-Мұхаммед. Мөңке би //Егемен Қазақстан, 18-21.11.2003ж.).