Sanoatda fan-texnika taraqqiyoti va uning iqtisodiy samaradorligi

Sanoatda fan va texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari

Bozor iqtisodiyotiga o ‘tish sharoitida fan-texnika taraqqiyotining uchta asosiy yo‘nalishidan foydalanish mumkin:
a) an’anaviy yo‘nalish; 
b) zamonaviy yo‘nalish; 
v) istiqbolli, ustuvorlik yo‘nalishlar. 
An’anaviy yo‘nalishga elektrlashtirish, mexanizatsiyalash, qisman avtomatlashtirish, kimyolash kiradi. Zamonaviy yo ‘nalishga elektronizatsiyalash, kompleks mexanizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish(robotlashtiris, kompyuterlashtirish),atom energetikasini jadal rivojlantirish, yangi materiallarni ishlab chiqarish va ularga ishlov berish, hozirgi davr talabiga javob beradigan texnologiyalami qo‘llash,119 undan foydalanishda texnologiyaning ekologiyaga salbiy
ta’sirini kamaytirish, imkoni boMsa butunlay yo'qotish yo‘llari kiradi. 
Afzallik, ustuvor yo ‘nalishlarga quyidagilar kiradi: 
-elektronizatsiyalash, biotexnologiyani keng joriy etish, iqtisodiy informatikani
ko‘paytirib, rivojlantirib, ishlab chiqarishni to ‘la axborotlashtirish, fundamental fanlar b o ‘yicha izlanishlarni kuchaytirish; 
- yangi, ilg‘or (progressiv) texnologiyalarni joriy etish; 
texnika va texnologiya, elektr energiyasi va yoqilg‘ilarning, xom ashyo va materiallam ing eng yangi turlarini yaratish; 
- mavjud mashina va mexanizmlami. asbob-uskuna hamda
jihozlam i modemizatsiyalash. 
Bozor iqtisodiyotiga kirib borish munosabati bilan ilm-fan
sohasiga turli atam alar va tushunchalar kirib kelmoqda. 
Masalan, «Nau-xau», innovatsiya, lizing, texnopolis, venchur,
injmering, tender, nanotexnologiya va h.k.lar, 
«Nou-xau» - bu, texnik, tashkiliy-iqtisodiy, tijorat bilimlari
va tajribaning yig‘indisi b o iib , almashish predmeti hisoblanadi. 
«Nou-xau» tipidagi axborot (informatsiya) raqobatli ishlab
chiqarishning, savdoning omili sifatida ro ‘y benshi mumkin. 
«Nou-xau»ning eng xarakterli, tavsifiy tomoni - bu, texnik
bilimlarning yangiligida va aniq, ishlab chiqarish va tijorat 
vazifalarini
bajarish
uchun
foydali ligi dadir.
Uni
amalga
oshirishda shartnoma tuziladi: har xil chizmalar, loyihalar, smeta 
(boiadigan kirim-chiqim hisobi), texkartalar, metodikalar (biror
narsaga o ‘rgatish usullari), formulalar (shartli belgilar bilan 
ifodalangan matematik miqdorlar), texnik m a’lumotlar va h.k. 
tanishtiriladi. Eksporter bu m a’lumotlarni yetkazib beradi, 
importer esa qabul qilib oladi. 
“Innovatsiya"
-
atamasi
“yangilik
kiritish”
yoki
“yangiliklar” tushunchalarining sinonimidir. Yangilikni joriy 
etish:
birinchidan,
texnika
va
texnologiya
avlodlarini 
120 

almashtirishni

ta ’minlash
uchun
iqtisodiyotga
sarflangan
m ab lag lar b o ‘lsa; ikkinchidan esa, ilmiy-texnika yutuqlari va
ilg‘or tajribasiga asoslangan yangi texnika va texnologiyalar. 
Ixtirochilikning rivojlanishi, biror yobnalishdagi yirik ixtiro va 
kashfiyotlar maydonga kelishi innovatsiyaning muhim omillari 
hisoblanadi. 
Lizing - mashina, asbob-uskuna, transport vositalari, ishlab
chiqarish inshootlarini uzoq muddatli ijaraga olish; uzoq muddat 
foydalaniladigan tovariar eksportini kreditlash shakllaridan biri. 
Lizingning asosan moliyaviy va oddiy turi mavjud. 
Moliyaviy lizing - muayyan muddatda ijaraga beruvchining 
kapital xarajatlarini to‘liq qoplashga yetarli to ‘lovlardan iborat 
bo ‘lib, mulk egasiga bir miqdor foyda ham beradi. 
Oddiy lizing - ijara davrida ijaraga olingan mulk qisman 
am о rti/ats i у a! an ad i. Lizing kompaniyasi asbob-uskunalar sotib
olib, ularni ijarachi firmaga, odatda, bir yildan 10-15 yilgacha
ijaraga beradi.
Lizingda ijarachining shartnoma muddati
tugagandan so ‘ng asbob-uskunalarni qoldiq qiymati b o ‘yicha
sotib olish (bu holda egalik huquqi yangi sohibga o ‘tadi); yangi 
kelishuv asosida shartnoma muddatini cho‘zish; moddiy 
boyliklami lizing kompaniyalariga qaytarish va boshqalar 
k o ‘zda tutilishi mumkin. Tomonlar lizing shartnomasida 
k o ‘rsatilgan davr mobaynida uni buzishga haqi yo'q. Lizing 
kompaniyalari mashina va uskunalar sotib olish uchun shaxsiy 
va qarzga olingan mablag'lardan foydalanadilar. Davlat, odatda, 
ularga qarz olishlari uchun imtiyozli sharoitlar yaratib beradi.
Venchur - kichik biznesning bir turi. Uning mohiyati ilmiy- 
muhandislik
ishlari,
yangi
texnika,
texnologiya,
tovar
namunalarini yaratish, ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat 
ishini tashkil qilish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy 
etish, yirik firmalar va davlat ijara kontrakti buyurtmalarini 
bajarishdan iborat. Bu ishlar bilan «Venchur korxonalar»i 
shug‘ullanadi. Ular tarkibida tijoratda vositachi b o ‘lgan kor­
xonalar ham b o ‘Iadi. Venchur korxonalar tcxnikaning yangi
121 

yo‘nalishlarida ish ko ‘rib, fan-texnika taraqqiyotiga katta hissa

qo ‘shadilar.
Ular
venchur
moliyalashtirishda
ham
faol
qatnashadilar va moliyaviy m ablag1 to ‘plab, uni ishga soladilar.
Injiniring (ixtirochilik), muhandislik maslahat xizmatlari -
tijoratehilik qoidalariga asoslangan holda ishlab chiqarishni 
tashkil etishni ta ’minlash, mahsulot sotishni uyushtirish, ishlab 
chiqarish obyektlarini qurib, ishga tushirish yuzasidan maslahat 
berish. Bu ish bilan maxsus ixtisoslashgan injiniring firmalari 
shug‘ullanadi, ular mustaqil firma sifatida bir vaqtning o ‘zida 
bir necha mijozlarga xizmat qiladi. Eksport injininng firmalari 
boshqa mamlakatlarga xizmat ko‘rsatadi. Ular chet eldagi ilmiy 
g ‘oyalar va texnik ishlanmalar bozorida litsenziya sotadi, texnik 
yangiliklami xorijda joriy etadi. Injiniring kompaniyalari 
daromadi k o ‘rsatilgan injiniring xizmatiga bog‘liq bo‘ladi. 
Xalqaro injiniring xizmati ishning texnik-tashkiliy va tijorat
tomonlari ko‘rsatilgan kontrakt shaklida rasmiylashtiriladi. 
Injiniring mohiyati pullik, muayyan xizmatlarga buyurtmaning 
bir ko ‘rinishidir. Injiniring xizmatlari bozori - xalqaro 
bozoming bir turi, injiniring xizmatlarining davlatlararo oldi- 
sotdi qilinishidir. 
Tenderlar - bozorda yoki xalqaro bozorda mashina va 
uskunalami xarid etish, qurilish-montaj ishlarini bajarish, in-
jinering xizmati ko ‘rsatish uchun tanlov asosida buyurtma be­
rish. Xaridor yoki buyurtmachi eng avval konkurs e ’lon qilib, 
hammani o ‘z shartlari bilan tanishtiradi. Shunga asosan 
konkursda ishtirok etuvchi
firmalar, konsortiumlar yoki
korxonalar o ‘z takliflarini - tenderlarini xaridor, buyurtmachiga 
yuboradi. Tendemi injiniring firmalari hujjatlashtiradi. 
Fan-texnika
taraqqiyotining
muhim
an’anaviy
yo‘nalishlaridan
biri
ishlab
chiqarishni
elektrlashtirishdir.
Elektr'lashtirish deganda elektr energiyasini yetarli darajada 
ishlab chiqarish, uni kcrakli joylarga uzatish va undan keng 
foydalanish jarayoni tushuniladi.
Uning moddiy
asosini
elektroenergetika tarm og‘i tashkil etadi. U elektr cnergiyasi
122 

ishlab chiqaradigan jihozlam i (elektrostansiyalami), iste’mol- 

chilarga uni yetkazib beruvchi jihozlam i (podstanstiyalami) va 
elektr uzatkichlami o ‘z ichiga oladi. 
Elektr energiyasi har turli stansiyalarda ishlab chiqariladi:
•
suv bilan ishlaydigan elektr stansiyalar (GESlar); 
•
issiqlik elektrostansiyalari (GRESlar); 
•
atom elektrostansiyalari; 
•
quyosh elektroslantiyalari; 
•
shamol va boshqa elektrostansiyalar. 
Ekspertlaming dalolat berishlaricha, keyingi yuz yillikning
o ‘rtalarida sayyoramizda energiya ishlab chiqarish hozirgi 
darajadan o ‘n baravar ortadi. Bunday o ‘sishni qayta tiklanmay- 
digan organik yoqilg‘i yordamida ta’minlash mumkin emas. Shu 
sababli
energetika
muammosi
eng jiddiy jahonshum ul
muammolardan biriga aylamnoqda. 
Hozirgi
vaqtda,
jahon
energetikasi
asosan
organik
yoqilg‘idan foydalanishga asoslanadi. Umuman, energetika 
balansida neft va gazning ulushi taxminan 50 foizni, k o ‘mir 35 
foizni tashkil etadi va atigi 15 foizi atom elektrostansiyalari, 
gidroenergetika va boshqa manbalar ulushiga to ‘g ‘ri keladi. 
Biroq insonning energetika iste’moli shu qadar tez sur’atda 
o ‘smoqdaki,
organik
yoqilg‘i
kabi
an’anaviy energetika
resurslarining zaxiralari navbatdagi yuz yillikdayoq yetarli 
b o ‘lmay qoladi. Shu sababli insoniyat oldida yangi energiya 
manbalarini egallashdek dolzarb vazifa turibdi. Hozirgi paytda 
quyosh, atom (og‘ir elementlaming bo‘linishi) va yadro 
energetikasi (yengil yadrolam i termoyadroviy sintez qilish) ana 
shunday manbalar hisoblanadi. 
Yer sathiga yetib keladigan quyosh energiyasining umumiy 
miqdori insoniyat ehtiyojlarini qondirish uchun batamom 
yetarlidir. Buning yana bir afzalligi, ancha arzonga tushadi.
Olimlaming hisoblariga qaraganda, XXI asrning o ‘rtalariga 
borib, butun dunyoda jon boshiga elektr iste’mol qilish 3-4
barobar ortadi. Buni qanday ta ’minlash mumkin? Organik
123 

yoqilg'ini ishlab chiqarishni kamaytirish kerakmi yoki yo‘qmi? 

Albatta, bu savolga javob topish kerak. Bu muammoni hal etish 
ohmlar va mutaxassislar oldiga katta vazifalar qo ‘yadi. 
Atom energetikasining afzalliklari va kasofati to ‘g ‘risida 
ikki og'iz so‘z: AESlarning yemirilishi juda murakkab vaziyatni 
keltirib chiqaradi. Avariya paytida radioaktiv moddalar ajralib 
chiqa boshlashi katta hududning radiaktiv zararlanishiga olib 
kelishi mumkin. Shunday qilib, AESlarni barpo etish xavfsizlik 
bilan bog‘liq b o ‘lgan prinsipial yangi omilni keltirib chiqaradi. 
Bu
omil naqadar jiddiy ekanligini
esa Chem obil’
va
Yaponivaning
“Fukusima"
AESlaridagi
avariya
yaqqol
k o ‘rsatdi. 
0 ‘zbekistonda ishlab chiqarishni elektrlashtirish borasida 
juda katta ishlar amalga oshirilishi tufayli yildan-yilga elektr
energiyasi ishlab chiqarish ko'paymoqda. Agar 2012-yilda 53
mlrd. kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan bo4sa, 2019- 
yilda 69 mlrd. kVt/ soatga yaqin elektr energiyasi ishlab 
chiqarildi. 


4.O’zbekistonda fan va texnika taraqqiyti yutuqlaridan foydalanishni baxolash.

1^Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 7-февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947 сон фармони // “Халқ сўзи”, 2017-йил 8-феврал

2^Stat.uz

3^Xalq.uz