Sanoat. Uning milliy iqtisodiyot rivojidagi roli va o’rni

Sanoat tarmoklari va ularning rivojlanishi

Sanoat ishlab chikarishining tarixiy rivojlanishi va uning asosiy yakunlari tugrisida suz yuritilganda shuni ta’kidlash kerakki, xozirgi Uzbekiston xududida «Uy sanoati»ning rivoji bundan 12-15 ming yil mukaddam – mezolit davrida boshlangan. Bu davrda juda oddiy mexnat kurollari va buyumlari tayyorlangan.

Yangi tosh asri (neolit, miloddan avvalgi 5-ming yillikning boshi) davrida kemachilik, tukimachilik vujudga kelgan. Neolit davrining oxirida metalldan kurol yasash boshlangan.
Arxeologik topilmalardan ma’lum bulishicha, miloddan avvalgi 3-ming yillikning oxiridayok xozirgi Uzbekiston xududida yashagan axoli misdan kurol yasashni bilgan.
kuldorlik tuzumi (miloddan avvalgi 1-ming yillik urtalari, V asr) davrida mexnat kurollari yasash jarayonining tarakkiy etishi, metallga ishlov berishning takomillashuvi xunarmandchilik yuksalishiga, ayirboshlash va savdo-sotik kuchayishiga olib keldi.
Feodalizm tuzumining boshlarida (VI-VIII asrlarda) Fargona bilan Suxda oltin, mis, temir, Ilokda kurgoshin, kumush, oltin, Shaxrisabzda toshtuz kazib chikarilgan.
IX asrda Samarkand sifatli kogozi va lampa shishasi bilan mashxur bulgan, Shosh viloyati kunchilik maxsulotlari bilan dong taratgan. Usha davrda Urta Osiyodan Sharkiy Yevropa, Xitoy va boshka yurtlarga Buyuk Ipak yuli orkali charm, mato, ipak, jun, kiyim-kechak chikarilgan.
X-XIII asrlarda yuz bergan feodal tarkoklik, kabila va elatlar urtasidagi nizolarning avjiga chikishi tufayli xunarmandchilikda yirik uzgarshlar ruy bermagan.
XIV asrning 2-yarmida Amir Temur Samarkandda xokimiyatni kulga kiritib, markazlashgan davlatga asos soldi. Natijada davlatning iktisodiy va ijtimoiy ravnikiga katta yul ochildi.
XV asrning oxiriga kelib Movaraunnaxrda yuzaga kelgan ziddiyatlar tufayli Temuriylar davlatining iktisodiy negiziga putur yetadi va rivojlanish tuxtab koldi.
XVI-XVIII asrlarda Buxoro, Xiva, kukon xonliklarining vujudga kelishi iktisodiyotning, shu jumladan, sanoat ishlab chikarishining rivojlanishiga ijobiy ta’sir kursatdi XIX asrga kelib Turkistonda xunarmandchilikda yogoch va metall uymakorligi, idishlarga naksh solish, matolarga gul bosish, kurollarni badiiy bezash rivojlandi. Bu asrning ikkinchi yarmida Uzbekiston xududida tarakkiyot tezlashib sanoat, ayniksa, ip-gazlama sanoati rivoj topdi.
XX asr boshlarida kuplab paxta tozalash, yog-moy zavodlari kurilib ishga tushirildi. 1925-1926 yillarda elektrostansiyalar kurila boshlandi. Birinchi bulib Toshkent yakinida kurilgan Buzsuv gidroelektrostansiyasi 1926 yil 1 mayda ishga tushirildi.
Samarkand, Buxoro, kukon, Termiz va Asaka shaxarlarida issiklik elektrostansiyalari kurilishi boshlandi. Bunday elektrostansiyalar soni 1930 yilda 30 ga yetdi. Usib borayotgan energetika bazasi bir kancha yangi sanoat korxonalari kurishga imkoniyat yaratdi.
Ikkinchi jaxon urushigacha Bu yerda: 500 dan ortik sanoat korxonalari, jumladan, «Tashselmash», Toshkent tukimachilik kombinati, Chirchik elektrokimyo kombinati, Kattakurgon yog zavodi, Bekobod va kuvasoy syement korxonalari kurildi. Neft va rangli nodir metallar kazib chikarish, kurilish sanoati maxsulotlarini tayyorlash rivoj topdi.
Urush boshlanishi bilan Respublika xalk xujaligi, jumladan, sanoat ishlab chikarishi xarbiy maksadlarga karatildi. Bu yerga nemis fashistlari egallab olgan xududlardan 100 ga yakin sanoat korxonalari kuchirib keltirildi va ular kiska vakt ichida tula kuvvat bilan ishlay boshladi. 1941-1945 yillar davomida Respublikaning industrial tarakkiyoti GES lar kurish bilan energetika bazasini kuchaytirish, kishlok xujaligi, axoli va front extiyojlarini kondiradigan zavod va fabrikalarni kurish yulidan bordi. Bu davrda 280 ta yirik, urta va kichik korxonalar kurilib, ishga tushirildi. Natijada Uzbekiston armiyaning sanoat aslaxaxonalaridan biriga aylandi.
Urushdan keyingi yillarda xam sanoat tarakkiyotiga e’tibor karatilgani sababli uning bir kancha yangi tarmoklari va korxonalar vujudga keldi. Traktorsozlik, liftsozlik, elektrotexnika sanoati, gaz ishlab chikarsh, uy-ruzgor buyumlari tayyorlash, yigma temir-beton va keramika sanoati vujudga keldi. Yengil sanoatning trikotaj, chinni ishlab chikarish soxalari shakllandi. Ozik-ovkat sanoatining tarkibiy kismlarida anchagina uzgarishlar ruy berdi. Utgan asrning 90-yillariga kelib, bu tarmokdagi yirik va urta korxonalari 300 dan ortdi.
Sanoat tarakkiyotida yokilgi – energetika majmuasining urni aloxida. Uning tarkibiga energetika, neft va neftni kayta ishlash, gaz va gaz kondensati, kumir kazib olish va boshka bir kator kichik soxalar kiradi. Bu majmuaning xissasi sanoat ishlab chikarishda 23,8%ni tashkil etadi.
Uzbekiston respublikasi jaxonda gaz ishlab chikaruvchi gi 10 ta mamlakatdan biridir. Bu yerda kudratli issiklik elektrostansiyalari va gidroelektrstansiyalar mavjud.