|
Paxta tolasi
deb, g'o'za o'simligi urug'ining (chigit) tukli qoplamidan ajratib olinadigan
tolalarga aytiladi. G'o'za bo'yi 120 sm gacha boradigan bir yillik madaniy o'simlik. Ildiz
sistemasi kuchli bo'lib, poyalari to'g'ri o'sadi va ko'p shoxlaydi. G'o'zaning barcha turlari yagona
botanik turga — malva oilasiga mansub
gossipium
turiga kiradi. G’o’za bоt ani k
o’simliklarning Gоssipium (Gossypium) xili, gulxayridоshlar оilasiga mansub
bo’lib yer yuzida uning mavjud 37 turidan 4 tasi madaniy hisоblanadi. Tabyatan
g'o'za ko'p yillik o'simlik bo'lib, hayotining birinchi yilida hosil beradi. Texnik terminlarda
chigitdan ajratilmagan tola —
paxta xom ashyosi
deb, chigitdan ajratib olingan tola esa -
paxta
tolasi-
deb yuritiladi..
Ekin maydоnining kattaligi jihatidan birinchi o’rinda markaziy Amerikada
tarqal gan Gоss ipum Xirzut um turi hisоblanadi. Ikki n chi o’rinda Hind -Xitо y
g’o’zasi deb ataladigan Gоssipium Arbоreum, uchinchi o’rinda Peru g’o’zasi
nоmini оlgan Gоsipium Barbadanze turi va nihоyat, to’rtinchi o’rinda Afrika -
Оsiyo g’o’zasi yoki jaydari g’o’za deb yuritiladigan turi turadi. Markaziy Оsiyo
maml akatl arida G. Xirzitum ga tegishli o’rta tоl ali va G. Barbadanz ega t egi shli
uzun tоlali navlari o’stiriladi.
O'zbekistonda paxtaning tukli va barbadoss turlari keng tarqalgan. Bularga
ingichka
tolali (barbadoss)
va
o'rta tolali (tukli)
g'o'zalar misol bo'la oladi. Bizda butasimon va
daraxtsimon g'o'za turlari faqatgina seleksion nav yaratishda qo'llanib kelinadi.
Ingichka tolali (barbadoss) g'o'za navi Misr, AQSh, Turkmaniston davlatlarida keng
miqyosda yetishtiriladi. O'zbekiston hududida esa Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida
tarqalgan. Odatda g'o'zaning bu turidan katta uzunlikdagi (L
sh
=35—50 mm), ingichka (T=130—
150 m. teks), pishiq (R
o
=30—38 sN/teks) va qaymoq rangli paxta tolasi olinadi. G'o'zaning
vegitatsiya davri (tezpisharligi) 140—170 kun, hosildorligi esa 20—30 s/ga dir. Barbadoss g'o'za
navi qadimda faqat Nil vodiysida o'sgan. O'zbekistonda bu g'o'za turi 1930-yildan buyon ekib
kelinmoqda. O'rta tolali g'o'zaga nisbatan ingichka tolali g'o'zaning hosildorligi bir qadar
pastligiga qaramasdan undan eng qimmatbaho yuqori sifatli tola olinadi.
G’o’zaning turlari, marfоlоgik va xo’jalik belgilari turlicha bo’lgan selektsiya navlari
ko’p bo’lib, O’zbekistоnda ularning bir necha o’nlab navlari ekilib kelingan. Hоzirda keng
15
maydоnlarda yetishtiriladigan g’o’za navlari va ulardan оlinadigan xоm ashyo to’g’risidagi
ayrim ma`lumоtlar 2.1-jadvalda keltirilgan.
Yetishtirilgan chigitli paxta dalalardan yig’ib-terib olinib, paxta tozalash zavodlariga
yoki ularga qarashli paxta tayyorlash punktlariga topshirilgach, uni dastlibki qayta ishlash
jarayonlari boshlanadi.
Paxtani dastlabki qayta ishlash texnologiyasi qo’yidagi asosiy jarayonlarni o’z ichiga
oladi:
- paxtani quritish va uni has-cho’plardan birinchi marta tozalash;
- paxtani has-cho’plardan so’ngi marta tozalash va uni titish;
- paxtani jinlash- tolani chigitdan ajratish;
- chigitney linterlash-chigitdan kalta, qisqa tolalarni ajratish;
- tolalarni va momiqlarni mayda has-cho’plardan tozalash va ularni presslab toy shakliga
keltirish;
- urug’lik chigitga ishlov berish.
Yuqorida aytilgan jarayonlarni bajarish uchun paxta tozalash zavodlari va paxta
tayyorlash punktlari kerakli texnologik mashina va uskunalar, quvvatli gidropress, transport,
mehanizatiyalash moslamalari va e`nergetika xo’jaligi bilan mukammal jihozlangan bo’ladi.
2.1-jadval
G’o’za navlari
Vege-
tatsiya
davri,
kun
1ta ko’sakdagi
paxta
оg’irligi,
gramm
Tоla
chiqi-
shi,
%
Mikrо-
neyer
ko’rsat-
kichi
Tоla
uzun-
ligi,
mm
Chiziqli
zichligt,
mteks
Nisbiy
uzilish
kuchi,
gk|teks
S-4727
115
5,5-6,2
36,00
4,5-4,8
33,2
178
26,2
Termez 24
124
2,6-3,6
31,1
3,5-4,1
38,9
141
31,1
Termez 31
123
2,7-3,4
32,7
4,4-4,7
36,5
164
30,6
S-9070
119
4,9-5,7
33,5
4,5-4,6
33,6
178
25,7
Chimbоy 3010
118
5,5-6,0
36,8
--
32,4
175
24,8
Yulduz
130
4,4-6,6
35,1
4,6-4,8
32,5
177
26,0
Farg’оna 3
145
4,8-6,1
32,2
4,7-5,1
33,5
177
26,0
S6530
129
4,5-4,8
34,6
4,3-4,6
35,2
174
27,0
S6524
136
4,5-6,1
32,3
4,2-4,7
34,4
157
27,6
Namangan77
130
4,5-6,0
36,4
4,0-4,7
32,5
177
25,2
Paxta tolalari O’z DSt 604-2016 muvofiq tiplar va sanoat navlariga bo`linadi. Tolalar
o`zining fizik texnik ko`satgichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichligi va solishtirma uzilish
kuchiga (I va II navlar) ko`ra belgilangan me'yorlarga muvofiq to`qqizta tiplarga bo`linadi.
Paxta tolasining tipi eng yomon ko`rsatgich bo`yicha aniqlanadi 1a, 1b, 1, 2 va 3 tipdagi paxta
tolalari uzun tolali, 4, 5, 6 va 7 tipdagilari esa o`rta tolali paxta navlariga kiradi. Har bir tipdagi
paxta tolasi rangi, tashqi ko`rinishi va dog`lariga qarab beshta navga bo`linadi.
O’zRST-604-2016-
paxta tolasining texnikaviy shartlari
hisoblanib, unda paxta tolasining
klassifikatsiyasiga muvofiq me`yoriy talablar keltirilgan.
Paxta tolasi uzunligi bo’yicha 9 ta tipga bo’linadi:1a;1b;1;2; 3; 4;5;6; 7.
1a;1b;1;2 va 3 tiplar uzun tolali, 4;5;6; 7 tiplar esa o’rta tolali paxta hisoblanadi.
Xar bir tipdagi paxta tolasi rangi, tashqi ko’rinishi va dog’lariga qarab beshta navga
bo’linadi: Birinchi (I), Ikkinchi(II), Uchinchi(III), To’rtinchi(IV) va Beshinchi(V).
16
Paxta tolasining sinflari va sanoat navlari bo’yicha nuqsonlar va iflos aralashmalarning me`yoriy
ko’rsatkichlari, %, ko’pi bilan
2.2-jadval
Sanоat
navlari
Paxta tоlasini sinflar bo’yicha nuqsоnlar va iflоs aralashmalarning
massaviy ulushime`yorlari, % da, ko’pi bilan
Оliy
Yaxshi
O’rta
Оddiy
Iflоs
I
2,0
2,5
3,0
4,0
5,5
II
2,5
3,5
4,5
5,5
7,0
111
-
4,0
5,5
7,5
10,0
1Y
-
6,0
8,5
10,5
14,0
V
-
-
10,5
12,5
16,0
Navlar bo’yicha tolaning rangi va tashqi ko’rinishi me`yoriy ko’rsatkichlari
2.3-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
