«sanoat marketingi» kafedrasi

Tayanch ibora va tushunchalar. 

Marjinalizm, brentanoning "Sinfiy inoklik" nazariyasi, zombartning 

«Sotsial plyuralizm» konsepsiyasi; Byom-Baverk; "ROBINZONAD" 

usuli; kadriyat, taksimlash va eng yukori foydalilik nazariyalari; Klarkning 

«Eng yukori mexnat unumdorligi» nazariyasi. L.Valras; «Noyoblik», eng 

yukori foydalik». 

 

I.Muqobil iqtisodiy maktablarning vujudga kelishi. 

XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  -XX  asr  boshlarida  iqtisodiyotning  tarixiy 

rivojlanishi (evolyusiyasi) kapitalizm iqtisodiyoti asoslaridaro‘y berayotgan tub 

siljishlarni  aks  ettirar  edi.  Bu  o‘zgarishlar  asosan  to  monopolistik 

(monopoliyalar vujudga kelishdan avvalgi) kapitalizmning usib imperializmga 

aylanishibilan  bog‘liq.  Bu  jaryon  kapitalizm  ziddiyatlarining,  ayniqsa  mexnat 

bilan  kapital  o‘rtasidagi  ziddiyatlarning  chuqurlashuvi  bilan  ayni  bir  vaqtda 

ro‘y  berdi.  Shuningdek  bu  davr  faqat  angliya  ijtimoiy-iqtisodiy 

munosabatlarining  intensiv  rivojlanishi  bilangina  emas,  balki  bu  rivojlanish 

yevropaning  boshqa  mamlakatlarida  va  AQShda  ham  bo‘lganligi  bilan 

xarakterlanadi. Monopolizatsiya jarayonlari iqtisodiyotdagi tub o‘zgarishlariga 

sabab bo‘ldi. 

Bir  tomonda  markscha  (yukorida  barilgan)  iqtisodiy    qarashlar  yagona 

yanada rivojlangan bo‘lsa, bo‘lsa, ikkinchi tomondan unga alternativ (muqobil) 

g‘oyalar yuzaga keldi. 

  Aynan  mana  shu  davrlarda  XIX  asrning  70-yillaridan  boshlab  klassik 

(mumtoz)  qiymatning  mexnat  nazariyasida  chinakam  inqilobiy  o‘zgarishlar 

yuz bergan edi. 

---

     

43 

Bu  yangi  ilmiy  taxlilni  maydonga  tashlagan  va  rivojlantirgan  shaxslar 

Uilyam  Stenli  Djevons  (1835-1882),  Alfred  Marshall  (1842-1924),  Karl 

Menger  (1840-1921),  Fridrix  Fon  Vizer  (1851-1926),  Yevgeniy  Fon  Bem 

Baverk (1851-1914) edilar. 

  Qiymat nazariyasini ilmiy taxlil qilishda yaratilgan eng yukori foydalilik, 

ya’ni  marjinalizm  ta’limotining  keng  tarkalishi  ham  mana  shu  olimlar  nomi 

bilan bog‘liqdir. 

  Bu boradagi o‘zining ilk fikrlarini  (deyarli bir vaqtda, turli  davlatlarda)u 

djevons  1863 yilda nashr  etilgan  «Siyosiy iqtisod  nazariyalari» nomli  asarida 

bayon etgan edi, ya’ni «kapital» asarining birinchi tomi nashr qilinishidan 4 yil 

avval,  A.Marshall,  K.Menger,  J.B.Klark,  L.Valraslar  o‘z  qarashlari 

shakllanayotgan  ilk  davrda  K.Marks  qarashlari  bilan  xali  tanish  emas  edilar. 

Siyosiy  iqtisoddagi  yangi  yo‘nalishning  o‘ziga  xos  xususiyati  shundan  iborat 

ediki,  ular  moddiy  ne’matlar  qiymatini  unga  zarur  bo‘lgan  ijtimoiy  mexnat 

chikimlari va  mexnat  miqdori bilan belgilamasdan, balki tovarning foydaliligi 

(nafligi)  va    noyobliligi  bilan  boglanadi.  «eng  yukori  foydalik»  tushunchasi 

keltiriladi.  

Monopoliyalar  davriga  o‘tilganligi,  kapitalistik  mamlakatlarning  ijtimoiy 

turmushida  shu  bilan  aloqador  yangi  xodisalar  ro‘y  berganligi  burjua 

mavko‘rasiga  katta  ta’sir  utkazadi.  Iqtisodchilar  siyosiy  iqtisodni  «sof»  fanga 

aylantirishga  intildilar.  «Ekonomika»,  «Siyosiy  iqtisod»  iborasi  urniga 

«Ekonomiks» degan yangi ibora vujudga keldi, bu narsa undan ijtimoiy, sinfiy 

muammolarni istisno etishni ta’kidlar edi. 

  Shu  asosda  kapitalizmni  ilmiy  taxlil  qilishning  yangi  shakllarini  zo‘r 

berib  ishlab  chikishga  kirishildi,  bu  yangi  shakllar  avvalo  monopoliyani 

ximoya  qilish  va  oqlashi  zarur  edi.  Bu  taxlillar  yangi  marksizm  iqtisodiy 

ta’limotiga  ham  qarshi  qaratilgan  edi.  Siyosiy,  iqtisodiy,  metodologik  va 

nazariy  vositalarning  yangilanishi  XIX  asrning  70-yillarida  barpo  etilgan  bir 

qancha maktablar doirasida amalga oshirildi. 

Germaniyada    tarixiy,  yangi  tarixiy  maktab,  Avstriya,  Angliya-Amerika 

maktabi va boshqa maktablar shular jumlasiga kiradi.