«sanoat marketingi» kafedrasi

I.A.Smit  va D.Rikardo g‘oyalari shakllanishining tarixiy shart 

sharoitlari. Klassik iqtisodiy maktabning to‘la shakllanishi. 

  XVIII  asrning  ikkinchi  yarmi  va  XIX  asrning  birinchi  choragida  Buyuk 

Britaniyada  boshqa  davlatlarga  nisbatan  iqtisodiy  g‘oyalarning  rivojlanishi 

uchun  nixoyatda  qulay  sharoitlar  yuzaga  keldi,  bu  g‘oyalar  A.Smit  va 

D.Rikardo  bilimlarida  o‘z  aksini  topdi.  Ular  tomonidan  yaratilgan  ta’limot 

ingliz  klassik  iqtisodiyotining  asosi  bo‘ldi  va  jaxon  iqtisodiyoti  fikriga  katta 

ta’sir ko‘rsatdi. Bu olimlar o‘zlaridan oldingi merkantilizm, ilk klassik maktab 

va fiziokratizm g‘oyalarini mukammal o‘rganib, shular asosida yangi iqtisodiy 

maktabning  shakllanishini  nixoyasiga  yetkazdilar.  Klassik  maktabning 

shakllanishida ayniqsa sanoat inqilobi katta rol uynadi.  

  R.Xeylbroner va L.Turoularning fikriga ko‘ra, shu davrda bozor jamiyati 

vujudga  keldi.  Bu  tizimda  kapital  bozori  paydo  bo‘ldi  va  ishlab  chiqarishda 

doimo boylik oqimi, ya’ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari tomonidan 

tashqil  etiladigan  jamgarma  va  investitsiyalar  oqimi  vujudga  keladi,  karz 

oluvchilar bu boyliklardan foydalanganliklari uchun foiz to‘laydilar. 

  Tovarlar  va  xizmatlar  ishlab  chiqarishda  ishlatiladigan  mexnat  sarflari, 

yer  va  kapitallar  ishlab  chiqarish  omillari  deb  ataladi.  Kapitalizmgacha  ishlab 

chiqarish omillari umuman bo‘lmagan, degan xulosa chiqariladi. Albatta  inson 

mexnati, tabiiy  resurslar, shuningdek yer va ishlovchilar san’ati doim bo‘lgan, 

ammo mexnat, yer va kapital tovar emas edi. Qanday qilib, xak to‘lanmaydigan 

mexnat,  renta  puli  keltirilmaydigan  yer  va  shaxsiy  xazina  ishlab  chiqarish 

omiliga aylanib qoldi? Bu kapitalistik tuzumni keltirib chiqargan inqilob bilan 

bog‘liq.  O‘z  yerlaridan  maxrum  bo‘lgan  ijarachilar  shaxarlarga  ketishga  va  u 

---

     

18 

yerda o‘z ishchi kuchini ishlab chiqarish faktori sifatida sotishga majbur edilar. 

Bozor  jamiyati  uchun  xayotiy  zarur  bo‘lgan  ishlab  chiqarish  omillari  tarixiy 

o‘zgarishlar  tufayli  yuzaga  keldi.  Oqibatda  mexnat  tovarga  aylandi,  yer 

kuchmas  mulk bo‘lib qoldi. Ammo kapitalizmning iqtisodiy erkinligi ba’zilar 

uchun  yutuk,  ko‘pchilik  uchun  esa  qiyinchiliklarni  yuzaga  keltirdi.  Bozor 

tizimi  bir  tomondan  ishonchsizlik,  azob-ukubat  sababi  bo‘lsa,  shu  vaqtning 

o‘zida taraqqiyot, imkoni va yutuklari manbai hamdir. 

  XVIII  asrning  ikkinchi  yarmida  «Texnik  yo‘nalishda»  gi  ishbilarmonlar 

guruxi iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi. 

  Sanoat  inqilobi  dastlab  yengil  sanoat,  xususan,  tukimachilik  sohasida 

boshlandi  va  mashinasozlik  vujudga  kelishi  bilan  nixoyalandi,  J.Key 

tukimachilik moqkisini, 1733 yilda J.Xargrivs o‘z kizining nomi bilan atalgan 

«Jenni»  mexanik  to‘quv  dastgoxini  kashf  etdi,  sanoat  inqilobi  iqtisodiyot  va 

ijtimoiy  xayotga  keskin  o‘zgarishlarga  olib  keldi.1701-1802  yillar  oraligida 

tukimachilik  rivoji  tufayli  Angliyada  paxta  tolasidan  foydalanish  6000  foizga 

usdi. 

  1788-1838  yillarda  cho‘yan  eritish  68  ming    tonnadan  1347  ming 

tonnagacha oshdi.