Sanoat ishlab chiqarishining asosiy fondlari va ishhab chiqarish quvvatlari tayanch atamalar va iboralar

Sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining turlari va sanoat tarmoqlari 
bo‘yicha tarkibi
48
 (2015 yil oxiriga foizda) 
Sanoat 
tarmoqlari 
Bino 
lar 
Insho- 
otlar 
Uzatish 
moslama 
lari 
Mashina 
va usku 
nalar 
Transport 
vositlari 
Boshqa 
asosiy 
fondlar 
Butun sanoat 
13,1 
22,1 
12,9 
45,4 
5,5 
1,1 
Shu jumladan 
Elektro 
energetika
18,5 
8,1 
34,9 
36,9 
1,3 
0,2 
Yoqilg‘i 
4,5 
49,9 
16,9 
25,0 
3,1 
0,7 
Qora 
metallurgiya 
13,6 
4,9 
3,4 
74,8 
3,1 
0,2 
Rangli 
metallurgiya 
10,3 
14,9 
6,8 
53,3 
14,4 
0,3 
Kimyo va 
neft-kimyo 
24,7 
12,5 
8,8 
49,4 
3,7 
0,9 
Mashinasozlik 
va metallga 
ishlov berish
14,2 
6,5 
0,6 
71,6 
4,0 
3,0 
O‘rmon, 
yog‘ochni 
qayta ishlash 
va Selluloza-
qog‘oz 
24,1 
3,1 
2,0 
68,6 
1,5 
0,6 
Qurilish 
materiallari 
13,2 
10,5 
2,9 
63,7 
8,6 
1,2 
Yengil sanoat 
28,4 
4,5 
1,9 
61,0 
1,8 
2,3 
Oziq-ovqat 
25,4 
4,2 
2,1 
60,0 
4,8 
3,5 
boshqalar 
25,9 
6,6 
2,3 
57,7 
4,9 
2,6 
 
Mehnat buyumlariga ta’sir etish darajasiga qarab asosiy ishlab 
chiqarish fondlari 
aktiv
va 
passiv
fondlarga bo‘linadi. 
Aktiv
asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlari shaklini 
o‘zgartiruvchi, ya’ni bevosita ta’sir etuvchi fondlar (mashinalar, asbob-
uskunalar, texnologik liniyalar, o‘lchov va to‘g‘rilash asboblari, transport 
vositalari) kiradi. 
Passiv
asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlariga bilvosita 
48
Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика 
Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.62-64. 

---

176 
ta’sir etuvchi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining normal o‘tishiga kerak 
sharoit yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.k.). 
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganishda ularning tuzilmasi masalasiga ham 
e’tibor berish zarur.
Asosiy fondlarning tarkibi deb, uni tashkil etuvchi tarkibiy 
qismlarning, guruhlarning har birinining umumiy qiymatiga bo‘lgan nisbatga 
aytiladi. Masalan, 100 mln. so‘m bo‘lsa, ulardan binolar 25 foiz, inshootlar 
15 foiz, uzatuvchi qurilmalar 10 foiz, ishchi mashinalar va jihozlar 30%, 
qolganlari esa 20 foiz bo‘lishi mumkin (10-jadval). 
Asosiy fondlar tuzilmasi quyidagi turlarga ajratiladi:
49
1.
Tasviriy tuzilma. 
2.
Texnologik tuzilma. 
3.
Tarmoq tuzilmasi. 
4.
Hududiy tuzilma. 
5.
Takror ishlab chiqarish tuzilmasi. 
Tasviriy tuzilmaning har xil vaqtda o‘zgarishidan sanoatning texnik 
darajasini va asosiy fondlardagi kapital sarflashning samarasini tasavvur qilsa 
bo‘ladi. 
11-jadval 
O‘zbekiston Respublikasi sanoatida asosiy fondlarning texnologik 
tarkibi
50
 (yil oxiriga foizda) 
 
2012 
2013 
2014 
2015 
Binolar 
11,5 
13,2 
13,0 
13,1 
Inshootlar 
22,6 
22,1 
23,3 
22,1 
Uzatish moslamalari 
13,3 
13,4 
13,3 
12,9 
Mashina va uskunalar 
45,4 
44,3 
43,7 
45,4 
Transport vositalari 
5,9 
6,0 
5,7 
5,5 
Boshqa asosiy fondlar 
1,3 
1,0 
1,0 
1,1 
Asosiy fondlarning tarkibiga konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, 
kooperativlashtirish, kombinatsiyalashtirish, yangi korxonalar qurish va 
modernizatsiyalashga sarflangan kapital mablag‘larning texnologik tuzilishi, 
korxonalarning hududiy joylashishi, tayyorlanadigan mahsulotning xususiyati 
va hajmi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi 
qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ishchi mashinalar va asbob-uskunalarning 
tutgan o‘rni ko‘proq bo‘ladi.
Texnologik tuzilish asosiy fondlarning qismlari nisbatini ko‘rsatadi 
(11-jadval). 
49
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.134. 
50
Muallif tomonidan quyidagilar asosida tuzilgan: Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. 
Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. Б.62. 

---

177 
Tarmoq tuzilishi sanoat tarmoqlaridagi asosiy fondlarning tarkibi bilan 
ifodalanadi (12-jadval).
12- jadval