Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

Korporativ tuzilmalar tuzishning tashkiliy turlari

Barcha korporativ tuzilmalarni birlashma tarkibiga kiruvchi shaxslar mustaqillik darajasi bo‘yicha uchta asosiy guruhga ajratish mumkin:

1. 
   Birlashma a’zolari o‘z mustaqilligi va huquqlarini to‘liq hajmda inqlab qoladi, tuzilmaning o‘zi esa, uning qatnashchilari bir xil huquq-larga ega ekanligi sababli sirnmetrik xarakterga ega bo‘ladi. Ko‘rib cliiqilgan tuzihnalarning bu guruhiga assostiastiya (ittifoq, liga, gildiya, palata), kartel, konsorsiumlar kiradi.
   
2. 
   Qatnashchilar bir-biri bilan o‘z faoliyati to‘liq hajmida aloqada bo‘lmaydigan va boshqaruv sohasida mustaqillikni saqlab qoladigan, O‘zaro qisman bog‘liq korxonalar birlashmasi (simmetrik strakturalar). Bu guruhga MSG va sindikatlar kiradi.
   
3. 
   Boshqaruv funksiyalari bitta qatnashchidan boshqa qatnashchiga beriladigan (va mos ravishda, mustaqillik huquqi yo‘qotiladigan) birlashma. Qatnashchilarning huquq va majburiyatlari bir xil emasligi tufayli struktura assimmetrik hisoblanadi. Bu guruhga trest, konsern va xoldinglar kiradi.
   

Korporativ strukturalar tashkiliy turlarining to‘liq doirasi 8-jadvalda kcltirilgan.
Alohida ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish huquqi na-loratini markazlashtirish xarakterli bo‘lgan ikkinchi turdagi bir­lashmalar qatorida birinchi navbatda, mahsulotni sotish yoki taqchil resurslar bilan ta’minlashga ixtisoslashgan kompaniyalar atrofida lhakllanadigan korporatsiyalar, sindikat va kartellarni ajratib ko‘rsatish Itiumkin (8-jadval).
8-jadval
Korporativ strukturalar tuzishning tashkiliy turlari tavsifi

Turi	Mazmuni	Xarakterli jihatlar
Xolding	Bosh korxonalarning aksiyalar nazorat paketiga ega bo‘lgan va ularga nisbatan belgilangan fianksiyalarni bajaruvchi xo‘jalikjamiyati shaklidagi yuridikshaxs (sofxolding, ma’muriy xolding, moliyaviy xolding va h.k.)	Xolding strukturasi: asosiyjamiyat, vakolatxona va filiallar, sho‘ba va qaram korxonalar, boshqa firma va xo‘jaliksub’ektlari. Xolding boshqa kompaniyaga nisbatan sho‘ba kompaniya bo‘lishi mumkin (oraliq xolding). Xolding shakllantirish uchun shartnoma asoslari talab etilmaydi.
MSG	MSG tashkil etish haqida shartnoma imzolagan, yuridikshaxs huquqiga ega xo‘jaliksub’ektlari majmui.Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish sohasida amal qiluvchi strukturalar va moliyaviy straktura mavjud bo‘lishi shart. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi shart.	Kuchli moliyaviy markaz va boshqaruv tizimiga ega birlashma. «Bosh kompaniya»-«sho‘ba kompaniya» asosida ham,ishtirok etish tamoyili bo‘yicha hamhamkorlikqilishi mumkin.
Konsern	Manfaatlar umumiyligi, moliyalashtirish, ishlab chiqarish hamkorligi bilan bog‘langan, yagona mulkchliliknegizi va nazorat organiga ega bo‘lgan korxonalar birlashmasi. Nazorat nizom kapitalida ishtirok etish tizimi orqali amalga oshiriladi.	YAqqoi ifodalangan ishlab chiqarish negizi mavjudligi. Ixtisoslashuv va kooperatsiya darajasi yuqoriligi bilan tavsiflanuvchi vertikal va gorizontal konsernlar farqlanadi. Konsern tashkil qiiish uchun konsernga kirishga asos sifatida bitimva shartnomalar mavjudligi talab etiladi.
Konglomerat	Texnologikjihatdan bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ko‘p sonli tashkilotlarning birikuvi (birlashish va qo‘shib olish) natijasida vujudga keladigan struktura.	Keng miqyosdagi ishlab chiqarish diversifikatsiyasi va moliyaviy operatsiyalar hajmi. SHartnoma va bitimlar talab qilinmaydi.
Konsorsitium	Sanoat, moliya, transport, savdo va boshqa tashkilotlarning vaqtinchalikbirlashuvi. Faoliyatdan maqsad — katta ahamiyatga ega bo‘lgan, jiddiy resurslar jalb etishni talab qiluvchi loyihalar yoki yiriksanoat loyihalarini amalga oshirish.Boshqaruv ishonch asosida boshqarish instituti vositasida amalga oshiriladi.	Bu birlashmani tashkil qiluvchi tashkilotlar mustaqil yuridikshaxs maqomini saqlab qoiadi, faqat konsorsium maqsadlariga taalluqli joylarda birgalikda saylangan rahbariyatga bo‘ysuniladi. SHartnoma asosida tashkil etiladi.
Sindikat	Xo‘jalikjamiyati shaklida tashkil etiladigan umumiy organ orqali xom ashyo xarid qiiish va mahsulot sotish bo‘yicha tashkiliy jihatdan rasmiyashtirilgan birlashma. Sindikat a’zolari o‘zining yuridikva ishlab chiqarish mustaqilligini saqlab qoiadi.	Tashkilotlarning savdo faoliyatiaa amalga oshirish uchun birlashuvi.Raqobatning kuchayishi sharoitlariga asoslangan. Tashkil etishning asoslari konvenssonal.
Kartel	Ishlab chiqarish hajmi, sotuv narxi, sotuv shartlari, bozorlarni cheklash masalalari bo‘yicha kelishib oiish maqsadida faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan mustaqil xo‘jalik sub’ektlarining birlashuvi (marketing faoliyatini muvofiqlashtirish).	Maqsad — bozor mexanizmlari mukammal bo‘lmagan sharoitlarda bitta bozor sub’ektlarining harakatlarins tartibga solish. Kartei tarkibiga kiruvchi tashkilotlar yuridik, moliyaviy, ishlab chiqarish va tijorat mustaqilligini yo‘qotmaydi.Bitimlar asosida amal qiladi.
Trest	Turli tashkilotlar umumiy ishlab chiqarish majmuiga birlashadigan tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan birlashma. Bunda ular aksiyalar nazorat paketini yoki ishonch asosidagi shartnomani ishonch asosidagi kengashga berib, yuridik, ishlab chiqarish va tijorat mustaqilligini yo‘qotadi.	Bir xil turdagi mahsulotlarning bitta yoki bir nechta turlariga ixtisoslashgan holda turli yo‘nalishlar bo‘yicha tadbirkorlikfaoliyatini amalga oshiradi.Boshqaruv funksiyalarning bir erga jamlanish darajasi haddan tashqari yuqoriligi bilan tavsiflanadi.
Assosatsiya	Tijorat tashkilotlari o‘rtasida ular faoliyatini muvofiqlashtirish, shuningdek, umumiy mulkiy manfaatiarni ifodalash va himoya qilish maqsadida tashkil etiladigan birlashma.	Assotsiatsiya qarorlari uning a’zolari uchun tavsiya berish xarakteriga ega bo‘ladi.