Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Bevosita (tug‘ri) xarajatlar. 
Bnlvosita (yondosh) xarajatlar.
Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyasiya ob’ektining tannarxiga to‘ppa- 
to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda 
sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning 
asosiy ish haqi va hokazo. 
YOndosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ 
va hokazolar sar-fi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq 
bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. 
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga 
bo‘linadi: 
O‘zgaruvchai.
SHartli o‘zgarmaydigan.
Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab 
o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki ka-mayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga 
xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, 
ishchilarning ish haqi, asbob-uskunalarni saqpash va foydalanish xarajatlari kiradi. 
Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xa-rajatlar shartli o‘zgarmaqdigan 
xarajatlar deb ataladi. Bu-larga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam 
mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamay-ishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil 
darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xa-rajatlar umumsex xarajatlari 
ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. SHuning uchun ular 
shartli o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. 
SHartli o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yi-cha nisbatan o‘zgarmay qolsada, 
ishlab chiqarish o‘sganda tan-narxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda 
ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miq-dori kamayadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir tur-dagi (o‘xshash) va har xil turdagi 
(kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va material-lar, ish haqi, 
yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kom-pleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar 
yigaladi. Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo 
sarflar kiradi. 

---

Ishlab chikarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot iщlab chikarish