Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

buyurtmali 
usuli 
ishlab chiqarish xisobining eng oddiy usullaridan biridir. U asosan yakka tartibda 
va ki-chik turkumlarda mahsulot ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. YAkka-yolg‘iz nusxalar, 
mayda turkumdagi mahsulotlar, ta’-mirlash, montaj qilish va eksperimental ishlar, 
fuqaro-larning kiyim yoki poyabzalni yakka tartibda tikish uchun buyurtmalari va 
hokazolar ushbu usulda kalkulyasiya qilish ob’ektlari hisoblanadi. 
•
Ishlab chiqarishning barcha xarajatlari tahliliy hisobda buyurtmalar bo‘yicha qat’iy 
tarzda hisobga olinishi ushbu usulning farqlab turuvchi xususiyatidir. Har bir buyurtma 
doirasida xarajatlar belgilangan kalkulyasiya moddalari bo‘yicha guruhlanadi. Har bir 
buyurtmaga xarajatlar taxdi-liy hisobi varaqasi yuritiladi, unda mahsulotning nomi va 
turi, mahsulotlar soni, buyurtmachining nomi, buyurt-maning tugash muddati, rejadagi 
tannarx, narxi ko‘rsati-ladi. Butun birlamchi hujjatlar buyurtma kodini albatta ko‘rsatgan 
holda tuziladi. 
Oddiylik va kalkulyasiya qilish ob’ektlari bo‘yicha xa-rajatlarni guruxlash uchun 
qulaylshs buyurtmali usulning afzal jihati hisoblanadi. Biroq u bir qator jiddiy kam- 
chiliklarga ega: ushbu usulda kalkulyasiya vaqgi-vaqgi bilan (har oyda) emas, balki 
alohida buyurtmalar yakunlanishiga qarab tuziladi, shu sababli hisobot davri uchun 
ishlab chi-qarish faoliyatining natijalarini aniqlab bo‘lmaydi. 
xarajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishning 
normativ usuli
quyidagi prinsiplarga rioya qilinishini taqozo etadi: 
korxonada amal qilayotgan me’yorlar asosida har bir mahsulot turi bo‘yicha 
oldindan normativ tannarx kalkulyasiyasini tuzish; 
normativ tannarxni tuzatish, ana shu o‘zgarishlarning mahsulot tannarxiga ta’sirini 
belgilash uchun oy mobaynida o‘zgarishlar xisobini yuritish; 
sabablari va aybdorlarini ko‘rsatgan holda ishlab chiqarish jarayonida 
belgilangan me’yorlardan tafovutlarni muntazam aniqlab borish; 
mahsulotning haqiqiy tannarxini uning normativ tannarxi, tafovutlar va 
me’yor o‘zgarishlarini algebrik yig‘indi sifatida aniqlanadi. 
Mahsulotning haqiqiy tannarxi normativ usulda quyi-dagi formulaga ko‘ra 
aniqlanadi: 
Ht = Nt ± Mt 
± Mo‘,

---

bu erda Ht — haqiqiy tannarx; Nt — normativ tannarx; Mt — me’yorlardan 
tafovutlar; Mo‘ — me’yorlar o‘zgarishi. 
Normativ usul xisob ma’lumotlaridan tannarxning pasayishi rezervlarini 
aniqlash va ishlab chiqarishga tezkor rahbarlik qilish uchun samarali foydalanish 
imkonini beradigan ilg‘or usul hisoblanadi. Normativ usul, odatda, ko‘p mikdordagi 
detal va uzellardan iborat xilma-xil va murakkab mahsulotni ommaviy va turkumli 
ishlab chiqarishda, ishlov beruvchi sanoat korxonalarida (mashinasozlik, metallga 
ishlov berish, tikuvchilik, poyabzal, trikotaj, mebelsozlik tarmoqlari va hokazo) 
qo‘llaniladi.