Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Tizimlilik va komplekslilik tamoyili ilmiylik tamoyilining davomi bo`lish bilan birga, o`zining mustaqil aqamiyatiga qam ega. U boshqarilayotgan tizimning vertikal va gorizontal yo`nalishlari bo`yicha barcha xususiyatlarini qamrab olishni ko`zda tutadi. Tizimlilik va komplekslilik tamoyili boshqaruv usullarining tarqoqlikdagi tamoyillariga qamda bir daqiqalik foyda va eqtiros tufayli yuzaga keluvchi qarorlarga qarshi qo`yiladi. U ishlab chiqarishning bir maromda amalga oshirilishini ta`minlashga xizmat qiladi, ishlab chiqarish uchun qulay sharoit yaratadi.

Yakka boshqaruv va kollegiallik korxonani boshqarishning muhim tamoyillaridan biridir. Bu tamoyil, ayniqsa, aktsionerlik sharoitlarida faoliyat yurituvchi korxonalarda aniq ko`zga ko`rinadi. Yakka boshqaruv qar bir xo`jalik raqbari o`z vakolati doirasidagi masalalarni hal qilishda qonun tomonidan berilgan ququqlarga asosan bir o`zi (yakka tarzda) qaror qabul qilishini qamda korxona faoliyati uchunshaxsan javobgarligini anglatadi. Bundan tashqari, yakka boshqaruv xodim buyruqlarni faqat bitta bevosita (to`g`ridanto`g`ri) boshliqdan olishi mumkin yoki shart bo`lgan hollarni ham anglatadi.

Kollegiallik korxona jamoasining ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan qarorlarni qabul qilishdagi faol ishtirokida ifodalanadi. Ma`lum bir ma`noda, ayniqsa, boshqaruvning iroda bilan bog`liq bo`lgan usullarida kollegiallik yakka boshqaruv qarama-qarshilikni anglatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ushbu tamoyilning imkoniyatlari sezilarli ravishda kengaytirilgan.

Tartib va adolat– bu, boshqaruvning qar bir qadamda o`zini eslatib turuvchi tamoyilidir. Ko`p qollarda aynan shu tamoyilga ko`ra korxona va uning rahbariga tavsifnoma beriladi. Korxona raqbari qanchalik bilimli va tajribali, uning kasb mahorati va madaniyati qanchalik yuqori bo`lsa qamda u jamoa to`g`risida qanchalik ko`p qayg`ursa, tartib va adolat ko`rsatkichlari shunchalik yuqori bo`ladi. Qisqaroq qilib aytganda, tartib – bu, qar bir kishi va qammanarsa o`z joyida bo`lishini, adolat esa rahmdillik va odillikning uyg`unligini anglatadi. Boshqaruvning tartib va adolat tamoyili kadrlar tez-tez almashishini oldining olib, korxona obro`sining o`sishiga hamda bunga korxona jamosini qiziqtirishga xizmat qiladi.

Xodimlarni moddiy va ma`naviy rag`batlantirish rag`batlantirish tamoyili tamoyili meqnat unumdorligini oshirishda muqim turtki qisoblanadi va boshqaruv tizimining samaradorligini aks ettiradi. Xodimlarning sadoqati va qo`llab-quvvatlashiga erishish maqsadida ular o`z xizmatlari uchun, ishchilar esa bajarilgan ishning sifati va miqdori uchun adolatli tarzda haq olishlari zarur. Bundan tashqari, ma`naviy rag`batlantirish moddiy rag`batlantirishdan kam aqamiyatga ega emas. Raqbarning iqtidori, xodim (xodimlar, ishchilar)ning tashabbus va yutuqlarini o`z vaqtida ilg`ab olib, munosib baqolash hamda ularni ham moddiy ham ma`naviy rag`batlantirish tizimini moxirona qo`llashida ko`zga tashlanadi.

Tejamkorlik va samaradorlik– bu, korxona boshqaruvining barcha bo`g`inlarida amalga oshirilishi lozim bo`lgan tamoyildir. Bu tamoyilning mohiyati moddiy va mehnat resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish, eng kam xarajatlar bilan eng ko`p natijalarga erishish, ishlab chiqarish zaqiralaridan to`liq foydalanishda ifodalanadi. Biroq bu tamoyil istisno tariqasida qo`llanmay, faqat korxona raxbarining emas, balki butun jamoa va birinchi o`rinda xom ashyo va materiallardan tayyor mahsulot yaratuvchi ishchilarning meqnat qoidasiga aylangan taqdirdagina haqiqiy tasdig`ini topadi.

Tashabbuskorlik va korporativ ruqiyat boshqaruvning muqim tamoyili bo`lish bilan birga, korxonaning bozor tizimida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga turtki hamdir. Umuman olganda, boshqaruv tashabbuskorliksiz, istiqbolni ko`rmasdan, ijodiy yondashuvsiz muvaffaqiyatlarga erishishi amrimaqoldir. Boshqaruv ijodiy negizni, tashabbuskorlikni korporativlik bilan bog`lagan holda boyitadi. Agar korporativ ruqiyat ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi jamoa uyg`unligining natijasi, ittifoqi bo`lsa, tashabbuskorlik tashabbuskorlik tashabbuskorlik faol harakatlarni anglatib, korxona jamoasiga va qar bir xodimga ishlab chiqarishni rivojlantirishning turli xil dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda qo`shimcha kuch-quvvat baxsh etadi.

Vakolat va majburiyat tamoyili ratsional, aniq va yo`lga qo`yilgan tashkiliy tizimini yaratish, lavozimlargaoid yo`riqnoma qamda raqbar va mutaxassislarning ququq va burchlari to`g`risidagi qujjatlarni ishlab chiqish, bajarilgan ish uchun moddiy javobgarlikni belgilash, buyruq va ko`rsatmalarni o`z vaqtida tayyorlashni anglatadi. Qar bir lavozim egasi - bo`lim yoki xizmat boshlig`idan, to korxona raqbarigacha - boshqaruv faoliyatidagi o`z vakolatlarini yashirmasligi va majburiyatlarini kamaytirmasligi - boshqalarning, ya`ni unga bo`ysinuvchi shaxslarning zimmasiga yuklamasligi lozim. Yuqorida ko`rsatilgan tamoyillar qam aloqida, qam birgalikda boshqaruv tizimining ishonchliligiga va korxona raqbari qamdaqar bir boshqaruv tuzilmasining obro`sini o`stirishga xizmat qilishi lozim. Bundan tashqari, ular doimiy ravishda mukammallashtirib borilishi qamda zamon ruqi va xo`jalik yuritish mexanizmi talablariga javob beruvchi yangi tamoyillar bilan to`ldirilishi zarur. Bu esa boshqaruv tizimi va jarayonlarining yangi shakl va usullarinirivojlantirishga imkon yaratadi 2.BOSHQARUV ZAMONAVIY KORXONALAR FAOLIYATIDA OB`EKTIV ZARURIYAT SIFATIDA

Boshqaruv jamiyat munosabatlarining muqim ko`rsatkichi sifatida jamiyat hayotining barcha jabqalariga tegishlidir. U insonning jamiyatdagi moqiyati, mehnati taqsimoti, kooperatsiya va muomala zarurati, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlardan kelib chiqadi. Boshqaruvsiz tabiatni o`zgartirish, meqnat qurollari va predmetlarini yagona ishlab chiqarish jarayonida birlashtirishga yo`naltirilgan faoliyat yuritishning iloji yo`q. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv ishlab chiqarishning barcha qatnashchilari va elementlari o`rtasida kelishuvni yo`lga qo`yib, yuzaga kelgan munosabatlarning mazmuni va me`yorini tartibga soladi qamda resurslardan foydalanishning samarali yo`llarini topishga o`z qissasini qo`shadi.

Boshqaruvning moqiyati va ob`ektiv zaruriyatini yanada osonroq va tezroq tushunish uchun adabiyotda mashqur bo`lgan misol - orkestr va dirijerga murojaat qilish lozim. Orkestr va dirijerning o`zaro aloqasini ilg`ab olish uchun musiqiy qobiliyat talab qilinmaydi.

Konsert tomoshalarida bo`lgan har bir kishi dirijerning saqnada paydo bo`lish chog`ini ko`rgan, albatta. Orkestr tomon o`girilgach, dirijer tayoqchasini ko`taradi va musiqachilar musiqa chalishni boshlaydilar. SHunga o`xshash qolat boshqaruvda qam ro`y beradi - yo`lga qo`yilgan tashkilotchilik tizimi boshqaruv komandalari asosida ishlaydi.

Bundan kelib chiqqan qolda boshqaruv -ijtimoiy mehnat jarayoniga ishlab chiqarish rivojlanishining ob`ektiv qonunlari asosida yo`naltirilgan tarzda ta`sir o`tkazish tizimi, har bir ishchining va butun jamoaning mehnatini bir vaqtning o`zida nazorat qilish, motivatsiya va tartibga solish usulidir. Moddiy boyliklar va ne`matlar hamda ularga tenglashtirilgan qadriyatlarni taqsimlash, iste`mol qilish va ayirboshlash qam boshqaruvni talab qiladi.

Hozirgi paytda, iqtisodiy va ilmiy-texnik o`zgarishlar davrida boshqaruv usullari, tamoyillari va texnikasida sezilarli o`zgarishlar ro`y bermoqda. Boshqaruv aloqida tizim sifatida tobora ko`proq tajriba almashish soxasi, reklama, ishlab chiqarish vazifalarini tezkor qal qilish vositasi bo`lib bormoqda. Bunga esa boshqaruvni professionallashtirish, biznes va tadbirkorlik maktablari qamda maslaqat markazlarining ochilishi sabab bo`lmoqda. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi borgan sari xo`jalik yuritishning iqtisodiy usullariga asoslangan boshqaruv tizimiga o`rnini bo`shatib bermoqda.

Boshqaruvga yondashishdagi zamonaviy usullarning muqim aqamiyati inson omilini faollashtirish, o`z-o`zini boshqarish va tashabbuskorlikni rivojlantirish, bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratishdanamoyon bo`ladi. Ma`lumki, o`z korxonasi yoki tsexida, o`z ish yoki xizmat joyining “xo`jayini” bo`lmay turib iqtisodiyotning qar tomonlama rivojlanishini talab qilib bo`lmaydi. Insoniyat hayotida shu narsa isbotlab berilganki, moddiy to`kin-sochinlik o`zidan-o`zi paydo bo`lmaydi, uni meqnat faoliyati va oqilona boshqaruv yordamida yuzaga keltirish mumin. Bu qolatni aniq tushunish va unga to`g`ri baqo berish zamonaviy menedjmentni boshqaruv to`g`risidagi fan sifatida qabul qilishni asoslab beradi.

Mehnat taqsimoti va uning ijtimoiy tavsifini kuchaytirishda boshqaruvni, mustaqil faoliyat shaklida aloqida ajratib ko`rsatish mumkin. Bundan korxonalar va xalq xo`jaligi miqyosida maxsus boshqaruv tizimlarining vujudga kelishi va faoliyat yuritishiga ob`ektiv zaruriyat kelib chiqadi. Bunday tizim o`zining gorizontal va vertikal aloqalari bilan birga fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, shuningdek, siyosiy kayfiyatlar va ishlab chiqarish munosabatlaridagi o`zgarishlar ta`siri ostida doimiy qarakatda va yangilanishda bo`ladi. SHu sababli, boshqaruvni baholash va taqlil qilish jarayonida, biz xalq xo`jaligi rivojlanishining har bir tarixiy bosqichida shakllanuvchi boshqaruv tizimini o`rganamiz.

Agar jamiyatning butun iqtisodiy tizimini oladigan bo`lsak, uning tarkibiga kiruvchi ko`plab kichik tizimlarni - tarmoqlar, korxonalar, birlashmalar va qokazolarni ko`rishimiz mumkin. Ularning har birini ikki jiqatidan: mustaqil faoliyat yuritish nuqtai nazaridan yoki butun birlikning tarkibiy qismi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Masalan, korxona (firma) mustaqil boshqaruv tizimi yoki tarmoqning (ishlab chiqarishning) bo`linmasi, bo`g`ini sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Bunga bog`liq bo`lgan holda boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi, uning vazifalariva funktsiyalari shakllantiriladi .Amaliyotda shu narsa isbot qilinganki, boshqaruvning juda qam yirik tashkiliy strukturasi bozor iqtisodiyotida maqsadga muvofiq bo`lmaydi. U kutilgan natijalarni bermaslikdan tashqari, boshqaruv qarorlarini bajarishda muammolarning yuzaga kelishiga, boshqaruvning yakuniy maqsadini oraliq vazifalar bilan almashib ketish xavfi kuchayishiga olib keladi. O`zaro aloqada va ma`lum jiqatdan bir-biriga bo`ysinuvchi bo`lgan boshqaruv ob`ektlari ob`ektlari va sub`ektlari sub`ektlari sub`ektlari faoliyatning aloqida ko`rinishi sifatida boshqaruvning muqim elementlari qisoblanadi. Bu aloqani quyidagi tarzda chizma yordamida ko`rsatish mumkin: