Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Boshqaruv ob`ekti va sub`ektining o`zaro aloqasi

Korxonada boshqaruvning ta`siri boshqaruv ob`ektiga yo`naltirilgan bo`lib, ishlab chiqarish va xo`jalik yuritish jarayonlari, ishab chiqarish uskunalarini ekspluatatsiya qilish, turli miqyosdagi mehnat kooperatsiyasi va hokazolar boshqaruv boshqaruv ob`ekti bo`lishi mumkin. Boshqaruv sub`ekti esa qoidaga ko`ra, korxona rahbari yoki boshqaruv ob`ektlarini maqsadli ravishda boshqarishni amalga oshiruvchi xizmat rahbarlaridir. Agar yuqorida keltirilgan misolga qaytadigan bo`lsak, orkestr, bu – boshqaruv ob`ekti, dirijer esa, boshqaruv sub`ektidir.

Boshqaruv ob`ektlari va sub`ektlari doimo o`zaro aloqada bo`lib, bunda asosiy o`rin boshqaruv ob`ektiga, ya`ni boshqaruvchi tizimga ajratiladi. Boshqaruv ob`ektining mazmuni, unda yuz berayotgan o`zgarishlar boshqaruv sub`ekti vazifalari va harakatlarini belgilab beradi. Bu esa boshqaruv shakllari va usullarini mukammallashtirishda aks etadi. Albatta, bu boshqaruv sub`ektlarining passivligini anglatmaydi, aksincha, boshqaruv tizimining bo`limlari shu boshqaruv tizimining eng faol qismini tashkil etadi va tavsiflaydi. Aynan boshqaruv sub`ekti ishlab chiqarish resurslari va asbob-uskunalardan foydalanish siyosatini belgilaydi, ishlab chiqarish vositalarining ishchi kuchi bilan birlashuviga ko`maklashadi. YA`ni korxonaning

nima, qachon, qaerda, kimga kimga ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan siyosati, birinchi o`rinda boshqaruv sub`ekti tomonidan qal qilinadi. SHu sababli, boshqaruv ob`ektlari va sub`ektlari orasidagi aloqa, jumladan, ularning ichki tashkil qilinishi qanchalik mustahkam bo`lsa, bir xil sharoitlarda ishlab chiqarish qamda boshqaruv tizimining samaradorligi shunchalik yuqori bo`ladi. Boshqaruv faoliyati - boshqaruvchi shaxs yoki organ tomonidan boshqaruv amallarini bevosita va bilvosita komandalar (buyruq, tavsiya va ko`rsatmalar) shaklida ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Boshqaruv amallari ishlab chiqarish jarayonining yakunlanishi uchun moddiy shart-sharoit vazifasini bajaradi. Aytish mumkinki, boshqaruv amallari boshqaruv faoliyati va natijalari o`rtasidagi bog`lovchi bo`g`in bo`lib xizmat qiladi.

Faoliyatning ushbu turi ahamiyati, aynan boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida korxonaning joriy va istiqboldagi siyosati shakllanishida namoyon bo`ladi. SHu jihatdan kadrlarni to`g`ri tanlash va joylashtirish, ularning malakasi, o`zlariga yuklatilgan vazifalarni to`g`ri tushunishlari qam muqim aqamiyatga egadir. Amaliyot shuni ko`rsatadiki, qozirgi boshqaruvchilar uchun yaxshi muqandis, texnolog, konstruktor bo`lishning o`zigina kamlik qilib, ishlab chiqarish iqtisodiyoti, biznesstrategiya, marketing, xo`jalik ququqi va shu kabilarni bilish qam muqim aqamiyat kasb etadi. Faqat ushbu bilimlar majmuasiga va boy meqnat tajribasiga ega bo`lgan taqdirdagina boshqaruvchilar bozor iqtisodyoti vazifalarini muvaffaqiyatli ravishda bajarishlari mumkin.

SHuni ham e`tiborga olish kerakki, boshqaruv faoliyati boshqaruv apparati (organi) tushunchasiga qaraganda keng talqin qilinadi. Boshqaruv faoliyati tarkibiga jamoatchilik tashkilotlaridagi faoliyat, ish joylarida ijodiy tashabbuskorlikning yuzaga kelishi qamda ishlab chiqarishda band bo`lgan xodimlarning taklif va maslahatlarini qam kiritish mumkin. Bu esa boshqaruv faoliyatini, bevosita boshqaruv (korxona boshqaruv apparatining faoliyati) va o`zini- o`zi boshqarish (boshqaruv faoliyatining jamoatchilik shakli) turlariga ajratilgan holda tasniflash imkonini yaratadi. Faoliyatning ikkala turi ham amalda birgalikda yuritilib, ularning o`zaro aloqalari ishlab chiqarishni boshqarishning samaradoriligini oshirishda muqim ahamiyat kasb etadi.

Ishlab chiqarishning, jumladan, boshqaruv foliyatining o`zining samaradorligini oshirishda, ishlab chiqarishning alloqida elementlari va bo`g`inlari o`rtasida yuzaga keluvchi boshqaruv boshqaruv boshqaruv munosabatlari munosabatlari munosabatlari muqim o`rin egallaydi. Bu erda boshqaruv organi (sub`ekti) yoki boshqaruvchi shaxs tomonidan boshqariluv organiga nisbatan ta`sir ko`rsatishning o`zigina kamlik qiladi. Boshqarilayotgan ob`ektdan boshqaruv ob`ektiga javob tariqasida teskari aloqa qam bo`lishi zarur. Agar bunda teskari aloqa bo`lmasa yoki boshqaruv organi tomonidan qabul qilinmasa, boshqarilayotgan ob`ekt nazorat ostidan chiqishi qamda boshqarilmaydigan ob`ektga aylanishi mumkin.

Bu vazifa amalda boshqaruvning qar bir elementi yoki bo`g`ini tomonidan ma`lum bir vazifani bajarishni ko`zda tutuvchi bir-biriga bo`ysinuvchanlik tizimi yordamida bajariladi. Ya`ni gap korxona direktori, bosh muqandisi va boshqalardan, to sex boshliqlari va boshqa ishlab chiqarish bo`linmalarining boshliqlarigacha - korxonaning boshqaruvchilari yoki maxsus xizmatlariga yuklatiluvchi funktsional vazifalar haqida bormoqda. Munosabatlarning bunday ko`rinishdagi bir-biriga bo`ysinuvchanligi boshqaruv tizimining samarali tarzda faoliyat yuritishi uchun muhim shart hisoblanadi. SHu tariqa, boshqaruv boshqaruv boshqaruv tizimi tizimi tizimi ishlab chiqarish samaradorligiga erishish vakorxonaning iqtisodiy saloqiyatini mustaqkamlashda muqim omillardan biri bo`lib xizmat qiladi. SHu bilan bir paytda ishlab chiqarish samaradorligining o`sish sur`ati, qabul qilingan yoki amalga oshirilayotgan boshqaruv tizimi progressivligining o`lchovi xizmatini qam o`taydi. Bundan kelib chiqqan qolda, qo`yilgan maqsadga qisqa muddatda va ishlab chiqarish resurslaridan unumli foydalangan qolda yaqinlashish darajasini korxonani boshqarish samaradorligining bevosita mezoni sifatida ko`rsatish mumkin. Bugungi bozor munosabatlari sharoitida boshqaruv tizimi birinchi o`rinda korxonaning barqarorligini ta`minlashi, xo`jalik tavakkalchiligini kamaytirishi, sifatli va raqobatbardosh maqsulot ishlab chiqarishga ko`maklashishi zarur. SHuningdek, u xodimlarning o`z meqnatlari natijasiga qiziqish darajasi ortishiga, ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar va yo`qotishlarga yo`l qo`ymaslikka qamda meqnat va ishlab chiqarish intizomini mustaqkamlashga xizmat qilishi lozim. Korxona yopiq tizim bo`lmaganligi sababli, boshqaruv tizimiga korxonada yuzaga keluvchi ichki muqitdan tashqari, tashqi muqit, avvalo, aholining turmush tarzi, jamiyat qurilmasi, davlat siyosati va hokazolar ta`sir ko`rsatishi mumkin. Biroq har qanday holda ham boshqaruv tizimi, xo`jalik qayotining zamonaviy talablari va korxonaning raqobatchilik muqitidagi barqarorligiga javob berishi lozim.