Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Iqtisodiy fanlarning vazifalari nimadan iborat?
   
2. 
   Qanday iqtisodiy tizimlar mavjud?
   
3. 
   “Makro va mikroiqtisodiyot” deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   “Korxona iqtisodiyoti va menejmenti” fani qaysi fanlar bilan bog‘liqdir?
   

2-Mavzu. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kimyo va oziq-ovqat sanoati korxonalari va firmalari

1. 
   Korxona to’grisida umumiy tushuncha .
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar to’g’risida” qonuning mazmuni va mohiyati.
   
3. 
   Mulkchilik shakli bo’yicha korxonalarning turlari. (xususiy, shirkat, davlat, kichik, qo’shma korxonalar, birlashmalar, aksionerlik jamiyatlar)
   

1. Korxona va firmalar to’g’risida umumiy tushunchalar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar xalq ho’jaligining asosiy bo’gini bo’lib, ular mamlakat iktisodiy imkoniyatlarining yuksalishi va rivojlanishini ta’minlaydilar, xalk xo’jaligining va xalkning mahsulotlariga bo’lgan talabini qondiradilar.
Xukukiy shaxs xukukiga ega bo’lgan, mulkchilik xuquqi eki xo’jalikni tula yuritish xuquqi bo’yicha o’ziga karashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chikaradigan va sotadigan eki mahsulotni ayrim boshlaydigan, ishlarni bajaradigan, hizmat kur-satadigan, rakobat hamda mulkchilikning barcha shakllari teng xuquqli sharoitida amaldagi qonunlarga muvofik uz faoliyatini ruebga chikaradigan mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’-ekt korxona hisoblanadi.
Korxona mustaqil balansga ega bo’lib, u xuquqiy shaxs hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g’risida qabul qilingan Qonunga binoan kuyidagi turdagi korxonalar faoliyat kursatishi mumkin: jismoniy shaxsning hususiy mulkiga asoslangan korxonalar; shirkat (jamoa) mulkiga asoslangan jamoa, oila, maxalla korxonalari, ishlab chiqarish kooperativlari ;
Xo’jalik jamiyatlari va shirkatlariga, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarga karashli korxonalar hamda jamoa mulkining boshqa shakllariga asoslangan korxonalar ;

1. 
   davlat mulkiga asoslangan respublika korxonalari ;
   

Aralash mulkka asoslangan davlatlararo va qo’shma korxonalar hamda mulkchilikning turli shakllariga mansub, tulik eki hissaboy yusinda ishtirok etishga asoslangan boshqa korxonalar.

2. 
   O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar to’g’risida” qonunning mazmuni va mohiyati.
   

O’zbekiston Respublikasidagi korxonalar to’g’risida qonun 1991yilda qabul kilindi. Ushbu qonun tovar-pul munosabatlari rivojlanaetgan va boshqariladigan bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakliga mansub korxonalarni barpo etish, ular faoliyati-ning,ularni kayta tashkil etish va to’g’atishning umumiy xuquqiy, iktisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilab beradi.
Qonun foyda olishni kuzlab ish olib boradigan korxonalarning mustaqilligini ta’minlashga karatilgan bo’lib, ularning xuquqlari va ma’suliyatini belgilaydi, boshqa korxonalar va tashkilotlar, halk deputatlari Sovetlari, davlat boshqaruvi idoralari bi-lan munosabatlarini tartibga soladi.Qonunning birinchi bo’limida korxonalar va ularning asosiy vazifalari, korxonaning turlari, xo’jalik uyushmalari to’g’risidagi moddalar kursatilgan.
Qonunning ikkinchi bo’limida korxonani barpo etish va uni ruyhatdan utkazish, ya’ni korxonani barpo etishning umumiy korxonalar va korxonalarning alohida bo’linmala-rini barpo etish, faoliyat turlariga litsenziya olish koidalari keltirilgan.
Uchinchi bo’lim korxonaning mulkdori va mol-mulkiga egalik qilish haqida.
To’rtinchi bo’lim korxonani boshqarish bo’yicha :korxonani bo’shqarishni tashkil etishni umumiy koidalari, korxonaning raxbari, korxona kengashi moddalari keltirilgan .
Beshinchi bo’lim korxona xo’jalik faoliyatining asoslari korxona oladigan foyda, xodimlarning mexnat daromadlari korxona faoliyatini rejalashtirish, xo’jalik munosabatlari mahsulotni sotish, narh-navo va narh belgilash, moliya va kredit munosabatlari, kapital qurilish, korxonaning tashki iktisodiy faoliyati haqidagi moddalar urin olgan.
Qonunning oltinchi bo’limi korxonaning ijtimoiy kafolatlari to’g’risida, ya’ni: korxonaning ijtimoiy faoliyati korxonaning mexnat jamoasi, uning vakolatlari; korxona mehnat jamoasining umumiy yigilishi; jamoa shartnomasi haqida qonun moddalari keltirilgan;
Qonunning ettinchi bo’limi korxona va davlat haqida korxonalar xuquqlari va manfaatlarining kafolatlari; korxona xo’jalik faoliyatining xuquqiy va iqtisodiy shart -sharoitlari hisoblanadi.

3. 
   Mulkchilik shakli bo’yicha korxonalarning turlari.
   

O’zbekistonda qabul qilingan korxonalar to’g’risidagi qonunda qayd etilgan turlari quydagilardir :

• 
  respublika, ajnabiy mamlakatlar fuqarolarining yakka hol mulkiga asoslangan xususiy va shaxsiy korxonalar ;
  
• 
  jamoalar, oilalar, maxallalar, kooperativlarning shirkat mulkiga asoslangan korxonalar;
  
• 
  davlat mulkiga asoslangan korxonalar. Ularning ko’rinishlari -respublika, munitsipalitet (shaxar, tuman) korxonalari;
  
• 
  qatnashchilarning tupa yohud qisman payiga (ulushiga) asoslangan korxonalar ;
  

-qo’shma mulkka asoslangan korxonalar.
Xususiy korxona (firma) va shirkatlar - ayrim shaxslarning eki oilalarning shaxsiy mablaglari hisobiga tashkil qilingan bo’lib, (korhona firma) o’z faoliyatida shu shaxs yoki oilaning manfaati uchun xizmat qiladi.
Korxona egish o’zining eki oilashning mablagini sarflaydi, barcha ishlar uchun javob beradi: harajablar qiladi, kelaetgan daromaddan unumli foydalanadi qarz va chi-kitlarni o’z hisobidan qoplaydi, shaxsan o’zi qaror qabul qiladi qm-n, korxonani eki firmani epishi eki sotib yuborishi mumkin).
Hozirgi zamon iktisodietida hususiy firmalarda ellangan ishchilar bo’lishi ham mumkin.
Garchi hususiy firmalarni ishi muvaffakiyatli bo’lsada, uning yirik firmaga ay- lanishi dargumondir, chunki yirik korxona tashkil qilish uchun juda kup mablag kerak.
2.SHirkat-bir necha shaxs eki tashkilotlar birlashib faoliyat kursatish maqsadida shirkat, ya’ni sherikchilik to’ziladi.
Bunday korxona eki firmani tashkil qilishda shirkatning har bir ma’lum mik- dorda pul kuyadi, ya’ni uz hissasiniqulushini)qo’shadi.Qo’shilgan barcha pullar firmaning ustav kapitalini tashkil qiladi. SHirkat a’zolari o’zaro shartnomalar tuzadilar.
Aytib utilgan korxona turlari odatda kichik (ishlovchilar soni 50: kishi) va urtacha korxonalarga hosdir (500-gacha) Yirik korxonalar esa aksariyat hollarda aksio-nerlik jamiyatlarini tuzadilar.
Aksionerlik jamiyatlari (yuridik) korxonalar hamda jismoniy (fuqarorlar) shaxslarning kapitallarini birlashtirib, ular asosida aksiyalar chiqarish va sotish orkali to’ziladigan jamiyatlardir (majburiyati cheklangan firmaning keng tarkangan turi)
Aksionerlik jamiyati A.J. to’zilaetganda, aksiyalar ochik obuna orkali yuridik shaxslarga, mazkur mamlakat va ajnabiy fukarolarga hamda firmalarga sotilishi mumkin. Boshqa yuli -A.J.-ni ta’sis etuvchilar aksiyalarni o’zaro bo’lib oladilar (A.J.-ning epik kurishishi )
Aksiya, pay kogozi)-kimatbaxo kogoz bo’lib, unda baxosi va korxona firma) nomi kursatilgan bo’ladi .Aksiyaning boshlangich narhi nominal narh deyiladi.Sotib olingan aksiya mikdori aksiya paketi deyiladi.Agar bu mikdor korxonani yakka tartibda boshqarishni ta’minlash uchun etarli darajada bo’lsa, u holda aksiyaning nazorat paketi deyiladi.
Aksionerlik jamiyatining eng oliy organi aksionerlik majlisi bo’lib, u odatda yiliga bir marotaba utkaziladi.Majlisda korxona eki firma ishlari muhokama kilinib, daromadning kancha kismni dividend tarzida tulash va kancha kismini ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflash kelishib olinadi .
Aksionerlik jamiyati erkin kapitalni markazlashtirish va yirik korxona tashkil qilishning asosiy shaklidir. SHu bilan birga axoli jamgarmalarini shulab chiqarishga safarbar kilib, ularni kapitalga aylantirish vositasi hamdir.
Aksionerlik jamiyati hususiy firma va shirkatlarga nisbatan uz mablaglarini orttirish va ishlab chiqarishni rivojlantirishda kuprok imkoniyatlarga ega.
A.J. ishlarini yirik aksionerlardan tashkil topgan rais boshchiligida direktorlar kengashi boshqaradi.
Davlat va munitsipial korxonalar.
Davlat korxonasi markaziy davlat) mablaglar qbyudjet) hisobiga tashkil topadi.
Munitsipal korxona eki firma esa maxalliy qtuman,shaxar)byudjeti evazigatashkil kilinadi. Ular davlat mulki bo’lib,markaziy va maxalliy hokimiyatga karashli bo’ladi va ishlab chiqarishing eng muhim va ma’suliyatli vazifalarini bajaradi qmudofaa, aloka, transport va hokazolar).
Davlat byudjeti axoli, barcha korxona, firma va tashkilotlar tomonidan tulanadigan soliqlar hisobiga tashkil topadi .
Korxona tashkil qilishda davlat tomonidan berilgan mablag byudjet assignova-niesi deyiladi.
Davlat va munitsipal korxona va firmalar hususiy egalik korxona va firmalar hususiy egalik qilishga sotilishi mumkin. Ba’zi ishchi va xodimlar korxonalarini qisman sotib oladilar va natijada jamoaning sherigiga aylanadilar. SHunin- gdek,bundaykorxonalar ijaraga ham berilishi mumkin.Ijarachilar davlat va maxalliy tashkilotlar bilan ijara haqida shartnoma tuzadilar. SHartnomada korxona davlatga tulashi zarur bo’lgan ijara haqi mikdori va ijara muddati kursatiladi.Korxona mahsulotlari va ularni sotishdan kelgan daromadlarga ijarachilar egalik qiladilar (korxona ijarachilar mulkiga aylanib qolmaydi ).
Birlashmalar yukorida keltirilgan korxona (firma ) turlaridan boshqa yana it- tifok, assotsiatsiya quyushma) va konsern qbirlashma) kabi korxona birlashmalari mavjud.
Bir necha korxona (firma)lar ma’lum masalalarni birgalikda hal qilish maqsadida bir-lashma to’zishlari mumkin .Buning uchun ular shartnomalar imzolaydi va birlashma ustavini ishlab chikaradilar. Ta’sis etuvchilar birlashmaning barcha vazifalarini birgalikda hal qilishni kelishib oladilar. Masalan, umumiy axborot hizmatini eki xodimlarining bar-chalikda ukishini tashkil etish maqsadida bir necha uhshash korxona qfirma)lar ittifok eki assotsiatsiyaga birlashishlari mumkin.
Kichik korxonalar.
Respublikamizda o’rta va kichik biznesni rivojlantirishga katta axamiyat berilyapti va uni rivojlantirishga oid davlat tomonidan qonun va qarorlar qabul qilingan.CHunki bozor iktisodieti sharoida kichik va urta biznesni rivojlantirish respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy omillaridan biridir. Kichik va urta biznesni rivojlantirishda kichik korxonalarningroli kattadir. Kichik korxonalar tizimini keng mikiesda tashkil kilini hamda rivojlanishi iste’mol bozorini mahsulotlar bilan tuldirishga, hizmat kursatish kulamini oshirishga ,ijtimoiymexnat taksimotini kengaytirishga, ishlab chiqarishda ilmiy- tehnika yutuklarini joriy qilishga va mahsulotlarni horijiy davlatlar bozoriga chikish imkonini oshiradi.
Kichik korxonalarda ishlovchilar soni sanoatda va qurilishda 50-80 kishigacha, fan va boshqa ilmiy hizmat kursatish muasasalarida 100 kishigacha, boshqa ishlab chiqarish tarmoklarida esa 15 kishigacha ishlaydi. Kichik korxonalarni qonun bo’yicha halk xo’jaligining hamma sohalarida davlat eki jamoat mulki asosida tashkil qilish mumkin. Kichik korxonalarning kuyidagi afzalliklari bor :
-kichik korxonalar istemol bozorining uzgarishiga tezlik bilan moslashadi ;
-iste’molchilarning turli hil talablarni tezlik bilan hisobga oladi va konikarli mahsulotlar ishlab chikaradi ;
-ular yangi tehnika va tehnologiyalarni tezlik bilan ishlab chiqarishga joriy
etilar.
-qurilish ishlarni va kuvvatlarni tezlik bilan amalga oshiradilar va kullaydilar;
-boshqarish xarajatlari kam;
-ishsizlik kamaytiradi .Kichik korxonalar mustaqil balansga va bankda alohida hisob rakamiga ega bo’lib ,u xuquqiy shaxs hisoblanadi . Daromadlarini erkin ravishda taksimlaydilar va baxolarini uzlari belgilaydilar ;davlat tomonidan kuplab imtiezlar berilgan.
Konchilik sanoati ishlarida hozirgi vaktda kuplab kichik korxonalar tashkil etil-gan va tashkil etilmokda. Bo’lar asosan kichik konlarda kazib chiqarish bilan boglik bo’lgan korxonalardir.
Qo’shma korxonalar.
Bozor munosobatlariga utish ,tashki iktisodiy alokalarni kayta kurish sohasida mamlakatimiz hududida chet- el firmalari bilan qo’shma korxonalar tashkil kilinishga alohida axamiyat berilmokda . Qo’shma korxonalar tashkil qilish respublikada utkazilaet-gan tub islohotlarning muhim buginlaridan biri bo’lib ,u mamlakatning iktisodietini mustaxkamlashga ,halkaro obrusini oshirisha ,ishlab chiqarish tehnika va tehnologiyasini tashkil qilishniga hizmat qiladi .
Qo’shma korxonalar to’zilishning afzalliklari kuidagilardan iborat :
-chet el zamonaviy tehnika va tehnologiyasi korxonalarimiz ishlab chiqarishini ta-komillashtiradi;
-ishlab chikariladigan mahsulot sifatini oshiradi ,uni jaxon bozorida rakobat qilish darajasiga kutaradi ;
-ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan tuldirishga kumaklashadi ;
- qo’shma korxonalar yangi ish joylarini yaratadi ,ichilarning zamonaviy tehnika tehnologiyani uzlashtirishga va shu orkali malakarini oshirishga imkon to’g’dirada;
-respublikamiz korxonalarining jaxon bozoriga chikishiga imkon beradi . Respublikamizda qo’shma korxonalar faoliyatiga doir bir kator , jumladan,
”Tadbirkorlik haqida“, ”O’zbekistoning chet el iktisodiy faoliyati haqida “va “O’zbekistonga chet el sarmoyalarini kiritish haqida”gi qonunlar qabul kilib, ularga O’zbekiston korxona-larning chet el korxonalari bilan o’zaro manfaatli hamkorlik qilish uchun ishlab chiqarish faoliyatining tashkiliy, iktisodiy hamda xuquqiy asosini berilgilovchi tartiblar ishlab chikirgan va xuquqiy asoslar vujudga keltirilgan .
Asosiy xo’jatlarda qo’shma korxonalarni tashkil qilish va to’g’atish koidasi, ular- ning faoliyati, xuquq va burchlari, moddiy va tehnika ta’minoti, aktivlari hosil qilish, mexnat munosabatlari, daromadlarning taqsimlanishi, valyuta tushumlari, jamgarmalari, soliq tulash tartibi yoritilgan .
Horijiy sarmoyalarni ragbatlantirish to’g’risida qabul qilingan xo’jjatga muvofik horijiy ishbilarmonlarga binolarni, imoratlarni va mashina-uskunalarni mulk kilib sotish xuquqi berilgan. Mamlakatda halkaro savdo-sotik uchun shart-sharoitlarga erkin tus berilgan .Respublika milliy sugurta jamgarsini barpo etmokda, uning asosiy maqsadi horijiy sarmoya egalariga kafolat berishdan iborat. Qo’shma korxonalar yangi yuridik shaxs tashkil etish yuli bilan chet el eki chet ellik sarmoyadorlarning O’zbekiston Respublikasida faoliyat kursatib turgan korxonada ulush sotib olish yuli bilan barpo etiladi. Qo’shma korxonalar barpo etish to’g’risidagi qarorni chet ellik sarmoyador va O’zbekiston Respublikasidagi korxona egasi qabul qiladilar. Qo’shma korxonalarning ustav fondiga har bir qatnashchining ulush qo’shish muddatlari, hajimlari, bu ulushni qo’shish va baxolash tartibi ta’sis xujjatlarda nazarda tutiladi. Qo’shma korxonaning qatnashchilari tomonidan korxona ustav fondiga ulush sifatiga qo’shi-ladigan mol-mulkning qiymati qatnashchilar urtasidagi kelishuvga muvofik belgilanadi.
Qo’shma korxonaning ustav fondi hisobiga ishchirokchilar asbob-uskunalar va boshqa moddiy boyliklarni (shu jumladan “nou-hau“ ihtirosidan foydalanish), milliy valyutadagi pul mablag’larini, erkin konvertatsiyalanadigan valyutada va boshqalarda kiritishlari mumkin. SHunidek ustav fondi korxona faoliyatidan tushadigan foyda eki ihtirochilarning qo’shimcha ulushlari evaziga tuldirishi mumkin.
Qo’shma korxona iktisodida ustav fondining axamiyati shundaki, olinadigan foyda ishchirokchilarning qo’shgan ulushlariga mutanosib ravishda taksimlanadi. SHuning uchun qo’shma korxona ustav fondiga O’zbekistonlik ishchirokchilarning qo’shgan hissalarini to’g’ri baxolash muvafakiyat garovidir.
CHet el sarmoyalari ishtirokiyadagi korhoan o’zi ishlab chikargan mahsulotni litsen-ziyasiz eksport qilishga va o’zining ishlab chiqarish ehtiejlari hamda ichki bozorda sotish uchun mahsulot import qilishga haqlidir.
Qo’shma korxonalarda ularning faoliyati, jamoani rivojlantirish, kadrlar tayorlanish va qayta tayorlash uchun zaxira fondi va boshqa fondlar yaratiladi.
Qo’shma korxona faoliyatini boshqarishni uning ulushdorlari tomonidan to’zilgan kengash (qo’shma boshqaruv uning oliy organi hisoblanadi) amalga oshiradi.
Korxona o’zining mustaqil balansiga ega bo’lib, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini o’zi qoplaydi; o’zini o’zi mablag, valyuta tushumlari bilan ta’minlaydi. Badal to’lovlari evaziga moliyaviy fond hosil qiladi.
Qo’shma korxonalar bugalteriya hisob kitoblari O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlarda belgilangan tartibda olib boradi.