Sanoat instituti

15-mavzu: Nutq odobi.  Me’yor  tushunchasi.

1. Matnni mustaqil ravishda o’qib, tarjima qiling. Nutq madaniyati

(Культураречи)

Yuqori malakali mutaxassis yuqori darajada nutq madaniyatiga, muomala

madaniyatiga ega bo’lishi kerak. Nutq madaniyati nima? Nutq to’gri, aniq va yoqimli

bo’lishi lozim. Nutq qanchalik to’gri va aniq bo’lsa, u shunchalik tushunarli bo’ladi,

nutq qanchalik yoqimli va ifodali bo’lsa, u tinglovchiga shunchalik kuchli ta’sir etadi.

Nutq madaniyati deganda mantiqiy izchillikka va adabiy til normalariga rioya

qilgan holda to’gri, aniq va yoqimli so’zlash uchun til boyliklaridan mazmunga mos

zarur so’zni tanlay olish, so’zni o’rin-siz takrorlamaslik, uslub birligini saqlash,

nutqning ta’sirchan bo’lishini ta’-minlash lozim. Nutqda mantiqiy izchillikka va

adabiy til me’yorlariga rioya qilish kerak. Og’zaki nutqda orfoepiya, ya’ni talaffuzga,

yozma nutqda esa imlo qoidalariga rioya qilish maqsadga muvofiq.

Nutq odobi insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy mezondir. O’rta

Osiyoda axloqiy tarbiya o’z an’analariga ega. Axloq haqidagi ibratli fikrlar qadimgi

turkiy yodnomalarda, buyuk allomalarning asarlarida va boshqa yozma

yodgorliklarda bizgacha etib kelgan. Nutq odobi deganda aytilishi zarur bo’lgan

xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan holda, adabiy normadagi ifodalar bilan

yetkazish tushuniladi.

Nutqiy muomala sa-lomlashishdan boshlanadi. Salomlashishdagi

xushmuomalalik undan ke-yingi yaxshi suhbatga debocha bo’ladi, tinglovchida

yaxshi kayfiyat paydo qiladi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo’lsa, keyingi

suhbatga salbiy ta’sir etishi mumkin. Odatiy an’analarimizga ko’ra, «Assalomu

---

76

alaykum»ning javobi «Vaalaykum assalom»dan iborat. Yetuk kishilarga xos

fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir.

 

Tilimizda  xayrlashganda  ish-latiladigan «xayr, sog’ bo’ling»,  «xayr,

ko’rishguncha», «xayr, omonlikda ko’rishaylik» kabi ta’sirchan iboralar mavjud.

Ulardan o’rinli foydalana bilish lozim. Madaniyatli kishilar o’z aybini bo’yniga ola

bilishi, aybi uchun kechirim so’rash o’z g’ururini yerga urish emas, balki odoblilik,

xushmuomalalik alomatidir.