|
Ko'p tarmoqli fermer xojaligida asosiy tarmoq va uning samaradorligini oshirish yollari.
Tarmoq tushunchasi, asosiy tarmoqning xojalik iqtisodiyotidagi
ahamiyati
Asosiy tarmoq deb, korxonaning jami tovar mahsulotida yoki yalpi mahsulotida eng katta salmoqqa ega bo‘lgan, uning maqsad va vazifalarini ifodolovchi hamda ixtisoslashishi - yo‘nalishini belgilovchi tarmoqqa aytiladi.
Qo‘shimcha tarmoq yirik qishloq xo‘jaligi korxonalarida shu korxonani tabiiy, mehnat resurslaridan foydalanishni yanada to‘laroq ta'minlash maqsadida qo‘shimcha tarmoqlar tashkil etilishi mumkin. Qo‘shimcha tarmoqlarga sanoat, kapital qurilish xarakteriga ega bo‘lgan tarmoqlar kirishi mumkin. Masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash jarayonlari paxtani dastlabki qayta ishlash, sut va go‘shtni qayta ishlash, terini qayta ishlash, meva va sabzavotlarni qayta ishlash sexlari, donni qayta ishlash bo‘yicha tegirmonlar, moyjuvozlar va hokazolar sifatida tashkil etilishi mumkin.
Korxonaning qulay tarmoq tarkibi deganda, uning mavjud tabiiy, iqtisodiy resurslaridan to‘g‘ri foydalanish orqali mahsulot birligiga kam sarf-xarajat qilgan holda maksimal foyda olishga imkon beradigan mahsulotlar turlarini ma'lum bir mutanosiblikda yetishtirish tushuniladi.
Korxonaning tashkiliy-xo‘jalik tuzilishi, tarmoqlarning maqsadga muvofiq tarkibini shakllantirish ishlari bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi:
Birinchi bosqichda - marketing tadqiqotlarini o‘tkazish orqali qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorini, uni turli segmentlarini chuqur tahlil qilib, korxonaning bozordagi o‘rni aniqlab olinadi.
Korxona hududining tabiiy-iqlimiy sharoitlari va jug‘rofik joylashuviga mos keluvchi, yuqori hosildorlik va mahsuldorlikka ega, kasalliklar va zararkunandalarga chidamli mahsulot turlari tanlab olinadi. Bu jarayonda tuproq unumdorligi oshirishga va hosildorlikni yuksaltirishga imkon beruvchi almashlab ekish tizimlarini joriy etishga jiddiy e'tibor qaratish muhimdir.
Tanlab olingan mahsulot turlari va tarmoqlarning qiyosiy iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Baholash uchun oldingi 3-5 yilda erishilgan natijalar bo‘yicha ma'lumotlardan yoki o‘simlikchilikda texnologik kartalar, chorvachilikda esa bir bosh chorva moliga to‘g‘ri keladigan xarajatlar asosida hisoblangan normativlardan foydalanish mumkin.
Qiyosiy baholash natijalari va keltirilgan boshqa omillar asosida iqtisodiy samaradorligi yuqori bo‘lgan mahsulot turlarini yetishtirishga ixtisoslashgan tarmoqlarning eng qulay nisbatlari, mahsulot ishlab chiqarish hajmining yuqori chegaralari belgilab olinadi.
Tarmoqlar soni va tovar mahsuloti yetishtirish hajmi ko‘rsatkichlaridan kelib chiqib, ixtisoslashgan va ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligi korxonalari tiplari mavjud.
Ixtisoslashgan xo‘jaliklar toifasiga bir yoki ikki, ko‘pi bilan uch xildan ortiq bo‘lmagan mashsulot ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jaligi korxonalari kiradi.
17
Agarxo‘jalik faqat bir xil mahsulot yetishtirishga ixtisoslashsa uni tor doirada ixtisoslashgan xo‘jalik deb atash mumkin.
Respublika xo’jaligining muhim tarmoli bo’lib, u aholini oziq-ovqat bilan taminlaydi, moddiy farovonligini oshirishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakat qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan, texnikalashgan dehqonchilik madaniyatini yuksak darajada ko’targan ixtisoslashtirishni ichki geografik rayonlararo yo’lga qo’ygan va chuqurlashtirgandi. Biroq O’zbekiston qishloq xo’jaligi “O’zbekiston mamlakatining asosiy paxta bazasi” shiori amalda edi. Ya'ni qishloq xo’jaligida bittagina uzoq soha bor edi. U ham bo’lsa paxta edi. Endilikda mustaqil O’zbekiston xalq xo’jaligining muhim sohasi qishloq xo’jaligidagi bir tomonlama ish tutishning olir asoratini boshidan kechirmoqda. Ziroatchilik qilinadigan yerlar tuproqning teng yarimining sho’rlanib ketganligi, ziroatchilik qilish madaniyatida, yani paxtadan boshqa soxalar bo’yicha agrotexnika tadbirlarining unum bo’lganligi aholini birlamchi qishloq xo’jalik mahsulotlari (birinchi navbatda don va un) bilan taminlashdagi qiyinchiliklar paxta yakkahokimligining asoratidir. Zikr qilingan ob'yektiv holatlar Respublika hukumati tomonidan chuqur tahlil qilinadi, qishloq xo’jaligi, uning tarmoq tuzilishi qayta ko’rib chiqiladi. Paxta yakkohokimchiligiga nuqta qo’yildi, aholini birlamchi ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan tarmoq (va birinchi navbatda buldoy yetishtirish)ga asosiy e'tibor qaratildi.
Ayni paytda O’zbekiston qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli bo’lib, unga paxtachilik bilan birga g'allachilik, kanopchilik, mevachilik, uzumchilik, sabzavot va polizchilik, qoramolchilik, qo’ychilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik, pillachilik sohalari kiradi.
Respublika aholisining 60 foizidan ortig'i (uning ayrim viloyatlarida esa 80 foizi) qishloqlarda yashaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni 26-27 foizi milliy daromadining esa 45 foizi qishloq xo’jaligida yaratildi.Qishloq xo’jalik ilmiy ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Yuqorida zikr qilingan holatlar mamlakat qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimining murakkab ekanligini ko’rsatadi. Biroq respublikaning qishloq xo’jaligi sohasidagi asosiy ishlar va umumiy siyosatni faqat qishloq va suv xo’jaligi vazirligi amalga oshiradi. O’zbekiston qishloq xo’jaligi turli xil geografik imkoniyatlarga ega bo’lgan mintaqalarda yuritiladi. Shu jihatdan geograf olimlar tomonidan mamlakat xuddi uchta zonaga bo’lingan. Ular: 1. Tog' va Tog'oldi zonasi. Zona respublikaning 21,5%ini ishlol qiladi. Uning baland qismida archazorlar va yoz yaylovi uchun o’tloqzorlar bor. Uning Tog'oldi qismi bahorikor yerlar bo’lib, undag'alla xashaki ekinlar ekish, boldorchilik, uzumchilikni rivojlantirish mumkin. 2. Suloriladigan zona. U mamlakat hududining 18%ini qamrab oladi. Mazkur zona Farg'ona vodiysi, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon,Qashqadaryo vohalari, Surxon-Sherobod vodiysi,Quyi Amudaryoni o’z ichiga oladi. 3. Cho’l-yaylov zonasi. Uning maydoni mamlakat hududining 60%idan ko’proqdir. Bu zona mamlakatning qorako’l qo’ylari boqiladigan istiqbolli zonasidir.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |
