Samarqand veterinariya medicinasÍ institutÍ Nókis filialÍ

II-bap. Tiykarǵı bólim

2.1. Awıl xojalıq haywanlarınıń sút ónimdarlıǵı

Haywanlardıń ónimdarlıǵın úyreniw hám basqarıw maqsetinde olardı turaqlı túrde esapqa alınıp barıladı hám bahalanadı. Tiykarǵı sharwa ónimlerine sút, gósh, jún, máyek, teri hám basqalar kiredi. Ónimdarlıq awıl xojalıq haywanlarınıń eń tiykarǵı xojalıqqa jaramlı belgisi bolıp esaplanadı. Bul belgi haywanlardı kompleks belgiler menen bahalawdıń tiykarında jatadı. Haywanlardı kelip shıǵıwına qaray bahalaw hám tańlawda ájdadları hám qarındaslarınıń ónimdarlıq kórsetkishleri esapqa alınadı. Haywanlardı Konstituciyası hám eksterrer boyınsha bahalawda da deneniń ónimdarlıq penen baylanıslı bólimlerine kóbirek itibar beriledi. Násilli haywanlardı balaları sapasına qaray bahalawda qızları yamasa balalarınıń ónimdarlıǵı esapqa alınadı. Ónimdarlıq boyınsha tańlawda eń joqarı ónimdar haywanlardı násil yadrosına, orta ónimdar haywanlardı paydalanıwshı toparına hám tómen ónimdar haywanlardı pushqa ajratıladı. Haywanlardı ónimdarlıǵı boyınsha tańlawda muǵdar sapa hám ekonomikalıq kórsetkishler esapqa alınadı. Hár bir túrge hám porodaǵa kiretuǵın haywanlardı ónimdarlıǵı boyınsha bahalaw hám tańlawdıń óz qásiyetleri bar. Sútli qaramallardı sút ónimdarlıǵı boyınsha bahalawda laktaciya dawamında alınǵan sút muǵdarı, qısqartırılǵan laktaciyadaǵı birinshi hám tolıq jasdaǵı sút ónimdarlıǵı, joqarı laktaciyadaǵı sút beriw, joqarı kúndelik sawım, ómir boyı alınǵan sawımı, suttiń mayı hám belok, súttegi qurǵaq zat muǵdarı, sútlilik koefficienti, laktaciyanıń turaqlılıq koefficienti, sútke azıq esabında haq tólew hám basqa kórsetkishler esapqa alınadı. Siyirlardiń sút ónimin asırıwda iydirish usılı yaǵnıy qosımsha yamasa avans oziqa beriw keń qollanıladı. Siyir tuwǵanınan keyin derlik 10-20 kúniden keyin azıq ratsioniga 2-3 azıq birligi qosıp bariladı. Eger siyir bul qosımsha azıq esabıǵa sutini kópaytirsa kelesi 10 kúnlikde da ratsionga 2-3 azıq birligi kóshiladi. Bul process sút ónimi dárejesi oshiay qolguncha dawam etedi. Yaǵnıy bunda siyirdiń aziqlandiriw sharayatına qaray sút ónimin asırıw múmkinshiligi anıqlanadı. Bul tiykarınan siyir tuwǵanınan keyin dáslepki úsh oygacha ótkeriledi. Sonday eken, siyirlar sút ónimin asırıwdıń tiykarǵı faktorı ne degen soraw tuwıladı. Siyirlardiń sút ónimine sawıw rejimi hám texnikası úlken tásir kórsetiwi aniilangan. Eki yamasa úsh retlik sawimning tásiri kópginna tájiriybelarde tekserilip kórildi. Shet el, xalıq tájiriybesinde atap aytqanda AKSh de eki retlik sawim nátiyjesinde golshtinofriz tuqım siyirlarden laktatsiya dawamında 6 -7 mıń hám xatto 9 -15 mıń kg ge shekem sút alınǵan. Moskva oblastidagi" Dubrovitsi" tájiriybe xojalıǵıda da eki ret sawıw nátiyjesinde siyirlarden 5000 kg sút sawılǵan. Kóplegen ilimpazlar (N. M. Burlakov 1963, Shvabe A. K) tájiriybelarinde túr-túrli zatlar eki hám úsh retli sawimga túrme-túr reaktsiyada bolıwların yaǵnıy birpara zatlar eki ret sawimda (gol'shtinofriz, qara -ala, xolmogor) kóp sút beriwin hám birpara zatlar (kostroma, yaroslav, gúńgirt lavtviya) úsh retli sawimda bólekan kóp sút beriwin anıqladilar. Biziń tájiriybemizde (S. D. Dustqulov, F. Izrailov) siyirlardi úsh retlik sawimdan eki retke ótkeriw sút ónimin ortasha 6 -7% ga kemeytiwi shvits zotida anıqlandi. Biraq eki retlik sawim ekonomikalıq tárepten nátiyjeli hám kisilar miynet etiwi ushın qolaylı esaplanadı. Sút ónimi siyirlar jelinin sawıw dáwirinde uwqalaw nátiyjesinde kóbeyiwi da anıqlanǵan (Maqsudov I. M, Dustqulov S. D.). Mashina menen sawıwda tiykarınan jelin sawim aqırıda kollektor járdeminde hám qol járdeminde uqalanadi. Bunda sawıw talay tolıq yaǵnıy taza bolıwı hám qosımsha júdá maylı sút soǵib alınıwı múmkin. E. A. Arzumanyan, F. L. Garkaviy, G. P. Legoshin maǵlıwmatlarına kirey túr-túrli padalarda tolıq yamasa taza sawıw 87-97% átirapında bolıwı anıqlanǵan. Biziń Oxunboboev atlı xojalıqda ótkerilgen tájiriybelarimizda mashina sawimidan qol menen soǵilgan sút qızıl shól tuqım siyirlarde hár bir sawimda ortasha 180 ml hám shvits tuqım siyirlarde 259 ml bolıp, bul sutning maylılıǵı ortasha 7, 5% bolǵanlıǵı anıqlandi. Siyirdi sawıw aldından jilik suw menen jelindi tazalap juwıw hám taza súlgi menen súrtiw zárúr. Sút beriw tezligi qanshellilik joqarı bolsa siyirdiń sút ónimi da joqarı bolıwı anıqlandi. Joqarı ónimdar siyirlarde (4000-5000 kg) sút beriw tezligi 1, 5-2, 0 kg/minutdan kem bolmaytuǵını kerek. Elin forması jaqsı bolǵan hám joqarı sút beriw tezligine iye bolǵan siyirlar mashina menen sawıw ushın kulay hám komplekslarǵa jaqsı moslashgan bolıp tabıladı. Siyirlardiń sút ónimdarligiga laktatsiyaning uzınlıǵı da tásir etedi. Onıń uzınlıǵı ortasha 305 kunga teń bolıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Eger laktatsiya dáwiri qısqa bolsa siyirdiń sút ónimdarligi azayıp ketedi. Bul dáwir júdá uzayıp ketsa sút kóbeyip baradı, biraq siyir qısır bolıp qalıwı múmkin. Siyirlardiń sút ónimdarliǵina tuwıw máwsimi, asıraw sharayatı, motsion yamasa aktiv júrgiziw, hawa temperaturası, ızǵarlıǵı sıyaqlı faktorlar da tásir kórsetedi. Kóbinese gúzek hám qıs dáwirinde tuwǵan Siyirlardiń sút ónimdarligi joqarı bolıwı anıqlanǵan. Siyirlardi jaylawda baǵıw, jayıw maydanshalarıda haydab júrgiziw, arnawlı koridorlarda kúnine keminde 3-5 km ga júrgiziw da sút óniminiń asıwına alıp keliwi kóp tájiriybelarde úyrenilgen. Sút ónimin esapqa alıwda kúndelik hám qadaǵalaw sawimi usılları qollanıladı. Násilshilik zavodları, násilshilik fermalarında hár bir siyirdiń kúndelik sawimi ólchanib, arnawlı jurnalǵa jazıp bariladı. Basqa xojalıqlarda bolsa hár 10 kúnde bir ret qadaǵalaw sawimlari ótkerilip, arnawlı jurnalǵa jazıladı hám sawim muǵdari 10 ga kópaytirilib, 10 kúnlik sút muǵdari anıqlanadı. Bul sawimlarni nátiyjesinde Siyirlardiń aylıq hám jıllıq sút muǵdarı tabıladı. Sutning mayı bir ayda bir ret, hár bir siyirden alınǵan eki kúnlik sút úlgisinde anıqlanadı. Urtacha may payızın bir procentlik sutni esaplaw usılı menen tabıladı. Mısalı, bir ayda 4% maylıqdaǵı 250 kg sút sawılǵanda bir protsentli sút muǵdari 1000 ga teń boladı. (250x4=1000 ). Xar bir oydagi bir sutni qosıp, onıń 305 kúnlik laktatsiyadagi muǵdarı anıqlanadı. Bul sutni sol dáwirde siyirden sawılǵan haqıyqıy sutga bolıw nátiyjesinde siyir sutining 305 kúnlik laktatsiyadagi ortasha maylılıǵı tabıladı. Siyirlardi sút ónimine qaray bahalawda joqarı kúndelik sawim, qısqartirilgan laktatsiyadagi sawim, 305 kúnlik sawim, kalendar jıldaǵı sawim, eń joqarı laktatsiyadagi sawim, ómir boyı alınǵan sawim, sutdagi may hám belok muǵdari, shıǵımı, kuruq statiya esaplanadı. Siyirlardiń sút ónimdarligini asırıw hám jaqsılaw ushın olarǵa tásir etiwshi faktorlardan ustalıq menen paydalanıw kerek. Birinshi náwbette násilshilik jumısın jolǵa qoyıw zárúr. Xojalıqda naslli porodalı haywanlardı kóbeytiw kerek. Podada tolıq jasdaǵı siyirlar muǵdari kóbirek bolıwına erisiw kerek. Siyirlar, baspaqlar hám urǵochi denelardi jaqsı sapalı oziqalar menen aziqlandiriwga úlken itibar beriw kerek. Sawim siyirlardi iydirish maqsetinde qosımsha, avans aziqlandiriw kerek. Sawim siyirlardi aziqlandiriwda báhár, jaz hám kuzda kók ot, ǵawıshı hám nimqand láblebi, qıs hám erte báhárde senaj, silos, sapalı pishen, láblebi, ot onı ratsionda bolıwına erisiw zárúr. Siyirlardi sawıwǵa tuwrı tayarlaw, jelindi juwıw, súrtiw, uwqalaw hám tez sawıw zárúrli áhmiyetke iye. Sutning sapasın jaqsılaw ushın siyirlardi taza sawıw, sutga baslanǵısh qayta islew, onı salqın orında yamasa muzlatqısh saqlawdı jolǵa qoyıw kerek. Sút ónimdarligini waqıtında baqlaw hám esapqa alıp barıw da siyirlar sút ónimdarlıǵınıń kóbeyiwine alıp keledi. Sonday eken, sút júdá quramalı ónim bolıp, onıń muǵdarı hám sapasıǵa júdá kóp faktorlar tásir etedi. Bul faktorlardan ustalıq menen paydalanıw Siyirlardiń sút ónimdarlıǵın asırıwǵa alıp keliwi múmkin.

2.2. 3,6,9,12,15 hám 18 aylıq baspaqlardıń kúnlik, salıstırmalı, hám haqıyqıy ósimin anıqlaw

Haywanlar organizminda ósiwin anıqlaw waqtı – waqtı menen ótkiziledi. Ósiwin anıqlaw ushın buzawlardı hám taylardı 1, 2, 3, 6, 9, 12, 18, 24 aylıǵında keyin 6 aylıǵında yaki bir jılda bir marte, shoshqalardı tuwılǵanda hám 1, 4, 12 hámde 24 aylıǵında ólshenedi.

Iri haywanlardı ólshewegende 100 g shekem mayda haywanlardı ólshegende 1 g shekem bolǵan awırlıǵın esapqa alınadı. Buwaz mallardı tuwǵannan keyin 1 ay ótip, sawılatuǵın haywanlardı sawıp bolıp alınadı. Jumısshı haywanlardı islep bolǵan soń dem berip tartıladı. Ósiwdi úyreniwde absolyut hám salistırmalı ósim anıqlanadı absolyut ósiw belgili waqıt ishinde natural kórsetkish esabında haqıyqıy ósiw bolıp esapalanadı. Kúnlik ósiw tómendegi formula menen anıqlanadı :

Absolyut ósimdi anıqlaw formulası:

Salıstırmalı ósiw – bul haywan organizminıń belgili waqıt ishinde, sol dáwir basındaǵı awırlıǵına salıstırmalı ósiw payız esabına ósiwi yaki ósiw quwatı.

A-absolyut ósim
K-salistirma ósim
Wo-da`wir basindaǵi tiri salmaǵı
Wt-da`wir aqirindaǵi tiri salmaǵı
t-o`tken waqit,ku`n esabinda.