Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

Potensial 
mahsulot 
Murakkab 
mahsulot 
Kutilayotgan 
mahsulot 
Umumiy 
mahsulot 

---

153 
zarur bo‘lgan mahsulot va xizmatlarning minimal konfiguratsiyasi. 
Masalan, monitorli shaxsiy kompyuter. 
Kengaytirilgan 
mahsulot 
- 
sotib 
olish 
maqsadiga 
erishishning maksimal ehtimolligini 
ta’minlaydigan tarzda 
to‘ldirilgan mahsulot. Masalan, qo‘shimcha mahsulotlar (dasturiy 
ta’minot, printer, sotishdan keyingi xizmat, ishonch telefoni). 
Potensial mahsulot - bozorga ko‘proq tegishli mahsulotlar 
kirib kelishi va mahsulotning o‘zgarishi foydalanuvchilarning 
talabiga binoan amalga oshirilayotgani sababli mahsulotni 
rivojlantirish salohiyati. 
J.A. Mur mahsulotni idrok etish darajasini ta’kidlashning 
ushbu yondashuvini innovatsion yuqori texnologik mahsulotga 
tatbiq etdi. Murning fikriga ko‘ra yaxlit mahsulot - bu bozor 
ehtiyojlariga javob beradigan va to‘liq tuzilgan yechimdir. Bozorga 
biron bir innovatsion mahsulotni chiqarishda novator dastlab faqat 
umumiy mahsulotni taklif qiladi, bu esa erta bozor uchun yetarli. 
Biroq bozor rivojlanib, asosiy bozorga kirib borishi bilan 
raqobatdosh umumiy mahsulotlar bir-biriga juda o‘xshash bo‘lib, 
marketing jangi tashqi doiralar tomon siljiydi. Pragmatistlar to‘liq 
mahsulotni xohlashadi. Ular Windows XP ni Linux va an’anaviy 
avtomobilni gibrid yoki elektr transport vositasidan afzal 
ko‘rishadi. Pragmatistlar bozor yetakchiligiga kuchli nomzodni 
ko‘rmaguncha hech qanday yordam ko‘rsatmaydilar. 
To‘g‘ri mahsulot - bu iste’molchining ehtiyojlarini 
qondiradigan, raqobatchiga qaraganda yaxshilangan qiymatga ega 
bo‘lgan, joriy xarajatlarni to‘lash va oqilona foyda olish uchun 
yetarli daromad olish imkoniyatini yaratadigan mahsulotdir. 
Boshqacha qilib aytganda mahsulot - bu iste’molchilarning 
maqsadli guruhi ehtiyojlarini eng yaxshi qondiradigan foydali 
xususiyatlar to‘plamidir. Shuning uchun innovatsion mahsulot 
uchun maqsadli iste’molchini aniqlash va uning ehtiyojlarini 
o‘rganish juda muhimdir. 
Iste’molchimizni 
topib, 
to‘g‘ri 
mahsulotni 
aniqlaganimizdan so‘ng, to‘g‘ri narxni qanday belgilashni 
bilishimiz kerak. Bu narx va qoniqish o‘rtasidagi muvozanatni 

---

154 
o‘rnatish uchun bozor kurashini talab qiladigan qiyin vazifa. Butun 
hiyla-nayrang 
narxni 
mahsulotning 
xususiyatlariga 
va 
iste’molchining kutishlariga mos kelishdir. Ideal iste’mol narxini 
hisoblash uchun yagona formula yo‘q. 
Ta’minot, talab, raqobatbardosh narxlar, mahsulot qiyofasi, 
hissiyot, mahsulotning ishlashi, o‘rnini bosuvchi mahsulotlar va 
iqtisodiy sharoitlar narxga ta’sir qiluvchi omillarning bir 
nechtasidir. Ushbu omillarning aksariyati kompaniya nazorati 
ostida emas. Narxlar, kutilayotgan foyda yoki tadbirkorlarning 
xohish-istaklaridan 
ko‘ra, bozor munosabatlari tomonidan 
belgilanadi. Dastlabki narxlarni belgilash zarurati kompaniya yangi 
mahsulotni ishlab chiqarishi yoki sotib olishi, yangi tarqatish 
kanallaridan foydalanganda yoki uni yangi hududga kiritganda 
paydo bo‘ladi. Bunday holda kompaniya mahsulotni sifat va narx 
bo‘yicha joylashtirilishi to‘g‘risida qaror qabul qilishi kerak. Ba’zi 
kompaniyalar “skimming” strategiyasi deb ataladigan bozor 
mavqeini mustahkamlash uchun yuqori narxdan foydalanishga 
intilishadi. 
Skimin strategiyasining misoli DuPont bo‘lishi mumkin. 
Bozorga navbatdagi yangilikni (selofan, neylon, teflon) taqdim 
etishni rejalashtirayotganda, u yangi mahsulotlarning o‘rnini 
bosuvchi tovarlarga nisbatan afzalliklarini ta’kidlab, buning uchun 
maksimal narxni belgilaydi. Savdo barqarorlashganda, DuPont 
yangi narxdan mamnun bo‘lgan xaridorlarning keyingi qismini jalb 
qilish uchun narxni pasaytiradi. DuPont turli xil bozor 
segmentlaridan moliyaviy qaymoqning mumkin bo‘lgan maksimal 
qatlamini olib tashlamoqda. 
Aynan ushbu yondashuv innovatsion mahsulotlar bozoriga 
eng mos keladi. Skimming usulidan foydalanish quyidagi shartlar 
bajarilishini nazarda tutadi: 
• potensial xaridorlar tomonidan talabning yuqori darajasi. 
Masalan, agar yangilik bozor talablariga to‘liq javob bersa (iPad); 
• kichik ishlab chiqarish hajmlari bilan ishlab chiqarish 
birligi 
uchun 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
foyda 
olishni 

---

155 
kafolatlaydigan narxni belgilashga imkon beradi. Masalan, yangi 
mahsulot texnologik yangilikka asoslangan bo‘lsa; 
• yuqori narxga qaramay, boshqa ishlab chiqaruvchilar 
raqobatlasha olmaydi. Masalan, innovatsion mahsulot patent bilan 
himoyalangan bo‘lsa; 
• yuqori narx yorlig‘i yuqori sifat uchun obro‘-e’tiborni 
saqlaydin agar bu yangi mahsulot bo‘lsa. 
Biroq 
narxlarni 
belgilashda 
firmalar 
narxlarning 
o‘zgarishiga nisbatan sezgirlik yoki talabning egiluvchanligi 
darajasini hisobga olishlari kerak. Agar narxning ozgina o‘zgarishi 
ta’sirida talab deyarli o‘zgarmasa, demak u elastik emas. Agar 
talab sezilarli o‘zgarishlarga duch kelayotgan bo‘lsa, demak u 
elastik bo‘ladi. Quyidagi sharoitlarda talab kamroq elastik bo‘ladi: 
1. Ushbu mahsulotning o‘rnini bosuvchi yo‘q, deyarli yo‘q 
yoki raqobatchilar yo‘q. 
2. Xaridorlar narx oshganini darhol sezmaydilar. 
3. Qabul qiluvchilar o‘z odatlarini sekin o‘zgartiradilar va 
arzonroq mahsulot qidirishni boshlashga shoshilmaydilar. 
4. Qabul qiluvchilar narxlarning oshishi tovarlarning sifati 
oshishi, tabiiy inflyatsiya va h.k. 
Ushbu shartlarning barchasi innovatsion mahsulotlarga 
tegishli bo‘lishi mumkin, shuning uchun ma’lum darajadagi 
kategoriyaga ega bo‘lgan holda, innovatsion mahsulotlarga talab 
narxga nisbatan elastik emasligini ta’kidlash mumkin. 
Agar uchta omil ma’lum bo‘lsa (iste’molchilar talabi 
darajasi, o‘z xarajatlari hajmi va raqobatchilarning narxlari), 
kompaniya mahsulot narxini tanlashga tayyor. Uning narxi foyda 
olish uchun juda past va talabni cheklash uchun juda yuqori 
bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, mumkin bo‘lgan eng past 
narx ishlab chiqarish tannarxi bilan belgilanadi. Raqobatchilarning 
narxlari va ularning o‘rnini bosadigan mahsulotlar narxini 
belgilashda 
taxmin 
qilinadigan 
qiymatni 
beradi. 
Ko‘rib 
chiqilayotgan kompaniya mahsulotining o‘ziga xos xususiyatlari 
to‘g‘risida xaridorlarning fikri narxlar chegarasini belgilaydi. Agar 
biz yuqorida muhokama qilingan innovatsion mahsulotlarni 

---

156 
iste’molchilar guruhiga murojaat qilsak, u holda vizyonerlar uchun 
bu taxmin qilingan qiymatga asoslangan narxlar bo‘ladi. 
Pragmatistlar uchun – raqobatbardosh narxlar; konservatorlar 
uchun – arajatlarga asoslangan narxlar. 
To‘g‘ri narxni bashorat qilish uchun ishonchli tadqiqot 
vositalari yo‘qligini ilgari aytib o‘tgan edik. Narxlarni sinashga 
yondashuvlardan biri mahsulotni sinab ko‘rgan iste’molchilar bilan 
guruh muhokamalarini tashkil etishdir. Siz ular to‘lashga tayyor 
bo‘lgan maksimal va minimal narxlar to‘g‘risida ularning fikrlarini 
bilib olishingiz mumkin. Shuni esda tutish kerakki, iste’molchilar 
ko‘pincha ushbu vaziyatni haqiqiy vaziyatda to‘lashga tayyor 
bo‘lmaganda, eng yaxshi niyatlarini bildirishga moyil. Turli xil 
narxlar darajalarini sinashning eng samarali usuli bu mahsulotni 
sinov bozori deb nomlanadigan har xil narxlarda sotishdir. 
Bozorning boshqa barcha omillari teng bo‘lishiga va faqat 
o‘zgaruvchan narx ekanligiga ishonch hosil qilish muhimdir. 
Bundan tashqari, internetdan foydalangan holda siz mahsulot 
ishlab chiqarish bosqichida har xil narxlarni sinab ko‘rishingiz va 
talabning egiluvchanligi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni 
olishingiz mumkin. Buning uchun kompaniya veb-saytni ishga 
tushirishi va foydalanuvchilarning xatti-harakatlarini tahlil qilishi 
mumkin (agar trafik yetarli bo‘lsa, siz bir vaqtning o‘zida veb-sayt 
sahifalarining bir nechta versiyalarini yaratishingiz va ular uchun 
natijalarni 
taqqoslashingiz 
mumkin, 
bu 
holda 
ba’zi 
foydalanuvchilar avtomatik ravishda veb-saytning bir versiyasiga, 
ba’zilari esa boshqasiga yo‘naltiriladi). 
Yuqorida muhokama qilingan barcha narxlash usullarining 
maqsadi yakuniy narx tanlanishi kerak bo‘lgan narx oralig‘ini 
toraytirishdir.