Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

4. Innovatsion loyihaning samaradorligi ko‘rsatkichlari 
Innovatsion 
loyiha 
samaradorligining 
asosiy 
ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 
1.
Loyihaning sof joriy qiymati. 
2.
Ichki rentabellik darajasi. 
3.
Investitsiyalarni qoplash muddati. 
4.
Rentabellik ko‘rsatkichi. 
Loyihaning sof joriy qiymati (Net present value – NPV) 
kompaniyaga sarmoya kiritgan barcha kapital egalari uchun 
mavjud bo‘lgan diskontlangan pul oqimlari yig‘indisidir. U 
quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 

---

297 
𝑁𝑃𝑉 =
∑
𝐹𝐶𝐹𝐹
𝑡
𝑇
𝑡=1
(1 + 𝑟
𝑡
)
𝑡
=
∑
(𝐵
𝑡
+ 𝐶
𝑡
)
𝑇
𝑡=1
(1 + 𝑟
𝑡
)
𝑡
bu yerda
𝐹𝐶𝐹𝐹
𝑡
- tegishli davr daromadlari (Bt) va xarajatlar (Ct) 
farqiga teng bo‘lgan t davridagi erkin pul oqimi; 
T - loyihaning ishlash muddati; 
𝑟
𝑡
- diskontlash stavkasi; 
Loyihaning amal qilish muddati (kompaniya ijobiy pul 
oqimlarini keltira oladigan davr) odatda noma’lum bo‘lganligi 
sababli va uzoq muddatli davrlarga bashorat qilish ma’lum 
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, tahlilchilar loyihaning ishlash 
muddatini ikki davrga bo‘lishadi: prognoz va prognozdan keyingi 
davr (terminal). Bashoratli davr uchun erkin pul oqimining batafsil 
prognozlari tuziladi va prognozdan keyingi davrda kompaniya 
tomonidan ishlab chiqarilgan pul oqimlari miqdori loyihaning 
kengaytirilgan (terminal) qiymati sifatida hisoblanadi. 
Bashorat qilinadigan davrning davomiyligi shunday bo‘lishi 
kerakki, 
prognoz 
ufqidan 
tashqari, 
kompaniya 
umuman 
iqtisodiyotning o‘sishiga yaqin o‘sishini taxmin qilish mumkin. 
Prognozdan keyingi davrda o‘sishning ancha yuqori darajasi 
kompaniyaning iqtisodiyotga nisbatan qiymatining real bo‘lmagan 
darajada katta bo‘lishiga olib keladi. 
McKinsey mutaxassislari aksariyat kompaniyalar uchun 10-
15 yillik prognoz ufqini tanlashni maslahat berishadi. Ularning 
ta'kidlashicha, tez rivojlanayotgan firmalar masalan, innovatsion 
biznes, yetuklikka erishish uchun ko‘proq vaqt talab qilinishi 
mumkin. Shu bilan birga, prognozning juda qisqa muddatidan 
foydalanish qiymatni sezilarli darajada past baholashga olib keladi 
yoki kengaytirilgan qiymatni baholash uchun mos bo‘lgan uzoq 
muddatli o‘sish sur’atlarini aniqlash uchun jiddiy harakatlarni talab 
qiladi. 
Biroq 
globallashuv 
va 
texnologiya 
rivojlanishining 
tezlashishi tufayli so‘nggi yillarda mahsulotning hayot aylanish 
jarayonida pasayishi kuzatilmoqda. Masalan, dasturiy ta’minot 
uchun o‘rtacha umr 2 yildan oshmaydi, mashinalar va 

---

298 
kompyuterlar uchun - 3-4 yil, kimyoviy moddalar va havo 
transporti uchun - 6-7 yil, farmatsevtika mahsulotlari va 
biotexnologiya mahsulotlari uchun - 10 yil, aloqa tizimlari - 12 yil, 
yog‘och mahsulotlari va transport tizimlari uchun - 20 yildan ortiq 
[5.28]. 
P.Ber prognozlash davrini aniqlash uchun “yetuk yil” 
tushunchasidan foydalanishni taklif qiladi - bu mahsulot bozorga 
to‘liq kirib boradigan bir oy yoki bir yil. Bozorga to‘liq kirib 
borish amalga oshirilgandan so‘ng, o‘sish sur’ati uzoq muddatli 
bozor o‘sish sur’atiga yaqinlashishini kutish mumkin [5.28]. 
Kengaytirilgan (terminal) qiymat - bu kompaniya prognoz 
qilingan davrdan tashqarida ishlab chiqarishga qodir bo‘lgan pul 
oqimidir. Qoida tariqasida, tahlilchilar kompaniyaning hayot 
siklining dastlabki bosqichlarida (boshlang‘ich va dastlabki 
bosqichlarida), ham daromadlar (agar u allaqachon mavjud bo‘lsa) 
va ham kompaniyaning xarajatlari teng bo‘lmagan o‘sish kuzatilsa, 
erkin pul oqimini taxmin qilishadi. Voyaga etish bosqichida 
kompaniya 
barqaror 
o‘sish 
sur’atlariga 
erishadi 
va 
samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlarini barqaror qiladi (kapital 
rentabelligi, qayta investitsiya stavkasi, operatsion marja, kapital 
xarajatlari va boshqalar), bu abadiy annuitet formulasini qo‘llash 
(Gordon modeli) kompaniyaning kelajakdagi pul oqimlari narxini 
hisoblash kamayishi mumkin degan ma’noni anglatadi. 
Agar uzoq muddatli ufq tufayli pul oqimlarini prognoz 
qilish qiyin bo‘lsa, dastlabki ikki bosqichda tijoratlashtirilgan 
mahsulotlarning 
pul 
oqimlarini 
prognoz 
qilish, 
so‘ngra 
kengaytirilgan qiymatdan foydalanib, uni o‘z navbatida yetuklik 
bosqichi va keyingi bosqichlarini tavsiflovchi ikkita tarkibiy 
qismga bo‘lish tavsiya etiladi. Shuni yodda tutish kerakki, o‘sish 
potensiali yuqori bo‘lgan bunday kompaniyalar uchun biznes 
qiymatining asosiy qismi yetuklik bosqichining kengaytirilgan 
narxida bo‘ladi, bu esa ushbu bosqich uchun prognoz qilingan 
yuqori o‘sish sur’atlarida aks etishi kerak. 
Kengaytirilgan qiymatni baholashning oltita usuli bor, bu 
esa kompaniya uchun qanday rivojlanish ssenariysi nazarda 

---

299 
tutilganiga qaraladi. Ikki usul korxonani tugatishni nazarda tutadi, 
bu holda terminal qiymati tugatish xarajatlarini olib tashlagan 
holda joriy aktivlar qiymati yoki korxonaning balans qiymati (joriy 
aktivlar va asosiy vositalar qiymati) sifatida aniqlanadi. 
Darhaqiqat, bu holatlarda yangilangan qiymat korxonani tugatish 
bilan bog‘liq xarajatlarni olib tashlagan holda korxonaning sof 
aktivlari miqdoriga kamaytiriladi. 
Kengaytirilgan qiymatni hisoblashning keyingi ikkita usuli 
- taqqoslanadigan kompaniyalarni izlash va P/E (the price-to-
earnings (P/E) ratio) va EV/EBITDA (enterprise value / EBITDA) 
ko‘paytmalaridan foydalanish. 
Ushbu usullardan foydalanish kompaniya rejalashtirgan 
yoki IPOga kirganida yetarli bo‘ladi. Innovatsion biznes tabiatan 
noyob bo‘lganligi sababli, o‘xshash kompaniyalarni tanlashda 
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Sohalar toifasi va uzoq muddatli 
o‘sish sur’atlari asosida tahlilchi oqilona nisbatni hisoblab chiqadi 
va uni baholash davrining so‘nggi yilidagi prognoz qilingan sof 
daromadga yoki EBITDAga ko‘paytiradi. P / E multiplikatori 
qo‘shimcha ehtiyotkorlikni talab qiladi, chunki tengdosh 
kompaniyaning sof daromadiga ma’lum bir loyiha bilan bog‘liq 
bo‘lmagan foiz to‘lovlari yoki alohida holatlar tufayli boshqa 
to‘lovlar ta’sir qilishi mumkin. Yangilangan qiymatni baholash 
uchun qaysi omil tanlanishidan qat’iy nazar, siz joriy qiymatdan 
foydalanmasligingiz kerak, lekin baholashning so‘nggi prognoz 
yilida nima bo‘lishini aniqlang. Bu kengaytirilgan qiymatni taxmin 
qilish uchun multiplikator usulini qo‘llashning eng qiyin 
nuqtasidir. 
Uzoq muddatli qiymatni baholashning keyingi ikkita usuli 
doimiy annuitet (kompaniyaning o‘sishi nolga teng deb qabul 
qilinadi) va o‘sib boruvchi doimiy rentaning formulalaridan 
foydalanishni taklif qiladi. Agar kompaniyaning rivojlanish 
ssenariysi bir muncha vaqt erkin pul oqimi barqarorlashadi va 
o‘sishni to‘xtatadi deb hisoblasa, quyidagi formuladan foydalanish 
mumkin: 

---

300 
𝑇𝑉 =
𝐹𝐶𝐹𝐹
𝑊𝐴𝐶𝐶
bu yerda televizor biznesning terminal qiymati hisoblanadi, 
FCFF 
- 
o‘tgan yilgi keyingi prognoz yilidagi 
kompaniyaning bo‘sh pul oqimi miqdori = CF last * (1+ g); 
WACC - bu kapitalning o‘rtacha tortilgan qiymati; 
Agar biz kompaniya doimiy uzoq muddatli o‘sish sur’atlari 
bilan yanada rivojlanadi deb hisoblasak, kengaytirilgan qiymatni 
baholash uchun doimiy ijara haqining o‘sish modeli qo‘llaniladi: 
𝑇𝑉 =
𝐹𝐶𝐹𝐹
𝑊𝐴𝐶𝐶 − 𝑔
bu yerda 
g - erkin pul oqimining doimiy uzoq muddatli o‘sish sur’ati. 
Yangilangan qiymatni baholashda quyidagi fikrlarni yodda 
tutish kerak: 
• 
P.Boerning 
so‘zlariga 
ko‘ra, 
kompaniyaning 
kengaytirilgan davrdagi o‘sish sur’atlari uzoq muddatli iqtisodiy 
o‘sish sur’atlariga yaqin bo‘lishi kerak. Umuman olganda, u 
sektorga xos o‘sish sur’atini mos deb hisoblaydi. T. Kopeland, T. 
Koller, J. Murrinning fikriga ko‘ra eng yaxshi ko‘rsatkich bu 
sanoat mahsulotlarini iste’mol qilishning kutilayotgan o‘sish 
sur’ati va inflyatsiya bo‘ladi. Bundan tashqari, bozor sig‘imi 
o‘sishni cheklaydi. 
• O‘rtacha og‘irlikdagi kapital xarajatlar smetalari 
mustahkam kapital tuzilishini va kutilayotgan sanoat sharoitlariga 
mos keladigan biznes tavakkalchilik darajasini aks ettirishi kerak. 
• Qayta investitsiya stavkasi kengaytirilgan qiymat 
formulasiga aniq kiritilmagan bo‘lsa ham, bu o‘sish sur’atiga, 
investitsiyalarning rentabelligiga bo‘linganga teng. O‘sish sur'atlari 
va kapital rentabelligini baholash jarayonida ajratilgan qayta 
investitsiya stavkasi sohaning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga mos 
kelishiga ishonch hosil qilish kerak. 
Shubhasiz, doimiy ijara haqining o‘sish modeli faqat o‘sish 
sur’ati kapitalning o‘rtacha tortilgan qiymatidan past bo‘lgan 

---

301 
hollarda qo‘llaniladi. Qarama-qarshi vaziyat kuzatilganda, siz 
prognoz davrini oshirishingiz va terminal qiymatini hisoblash 
uchun uzoqroq vaqtni tanlashingiz yoki o‘sish sur’ati yuqori 
bo‘lgan biznes uchun qiymatlardan foydalangan holda 
multiplikator usuliga o‘tishingiz kerak. E’tibor bering, innovatsion 
firmalar kengaytirilgan qiymatining kattaligi, albatta, kompaniya 
xodimlarining ilmiy salohiyatini, shuningdek menejerlarning yangi 
ishlanmalarni samarali tijoratlashtirish imkoniyatlarini hisobga 
olishlari shart. Ushbu omillarni erkin pul oqimining yuqori o‘sish 
sur’atini yoki kapitalning o‘rtacha tortilgan narxining past 
qiymatini tanlash orqali hisobga olish mumkin. 
Ichki rentabellik darajasi IRR(internal rate of return) - bu 
loyihaning sof hozirgi qiymati nolga teng bo‘lgan erkin pul 
oqimining diskontlash stavkasidir. Ichki rentabellik darajasi 
loyihadagi investitsiyalar va alternativ investitsiyalar o‘rtasida 
tanlov qilishga imkon beradi: agar alternativ investitsiyalar 
rentabelligi yuqori bo‘lsa, loyihani ularning foydasiga tark etish 
tavsiya etiladi. 
Loyihaning o‘zini qoplash muddati (DPP - discount 
payback period) - bu diskontlangan pul oqimi sarmoyalangan 
kapital miqdorini qoplaydigan vaqt. Loyihaning qoplanish muddati 
qancha qisqa bo‘lsa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. 
Daromadlilik ko‘rsatkichi (PI - profitability index) 
kompaniyaning sof joriy qiymatining investitsiya qilingan kapital 
miqdoriga nisbati sifatida baholanadi. Indeks qiymati qanchalik 
yuqori bo‘lsa, sarmoyalar rentabelligi shunchalik yuqori bo‘ladi.