Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

 
3. Innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish 
Innovatsiyalar (yangilik kiritishlar)ni rejalashtirishning 
umumiy jarayonida uning bir qator bosqichlari (yangilik 
kiritishdagi ehtiyojni belgilash, mavzularni tanlash va h.k.) 
innovatsion loyihalar portfelini shakllantirish bilan bog‘liq. 
Innovatsion loyihalar (buyurtmalar) portfelini shakllantirish bir 
qator xususiyatlarga ega. Buyurtmalar portfelini shakllantirish 
uchun aniq innovatsion ishlar mavzularini tanlashda uchta holat 
bo‘lishi mumkin: 
1) maqsad aniq ifodalangan, va innovatsion loyiha – unga 
erishish vositalaridan biridir. Bunday maqsad sifatida dastur 
boshqaruvli stanok, yangi avlod televizorini yaratish bo‘lishi 
mumkin; 
2) maqsad innovatsion ishlar dasturi (rejasi) ni tuzishga 
imkon bermaydigan umumiy shaklda ifodalangan. Bunday 
maqsadga muayyan kasallik (saraton, atipik pnevmoniya) bilan 

---

332 
kurashni yaxshilash, kompaniyalar daromad keltirishini maksimal 
oshirish, jinoyatchilik darajasini pasaytirishlar kirishi mumkin; 
3) maqsad noma’lum. Masalan, sanoat va qurilishda ilmiy-
texnik taraqqiyotni kuchaytirish lozim. Bu holda ilmiy 
konsepsiyani izlash amalga oshiriladi, uning asosida masalani hal 
etish dasturi tuziladi. 
Birinchi holatda aynan kerakli va foydali loyihani to‘g‘ri 
asoslab berish muhimdir. Bu marketing tadqiqotlar, loyiha 
istiqbolliligi va xarajatlar va samaradorlikni baholashning 
zamonaviy sonli usullarini qo‘llashni belgilash asosida qilinishi 
mumkin. Natijada innovatsion ishlarning aniq ifodalangan 
maqsadga erishish bo‘yicha rejasi ishlab chiqiladi. Birinchi, 
maqsad aniq ifodalangandagi holat buyurtmalar portfelini 
shakllantirish va innovatsion ishlar mavzularini ishlab chiqish 
uchun eng soddasidir. Ushbu holat asosan korxona (firma, 
kompaniya) lar uchun xosdir. 
Ikkinchi holatda avvalambor umumiy asosiy maqsad 
ifodasini aniqlashtirish lozim. U sodda bo‘lishi mumkin, masalan, 
korxona (tashkilot) maksimal daromad olishga intilsa. Ammo ko‘p 
holatlarda umumiy maqsad ancha murakkabroqdir. Masalan, 
tadqiqotning umumiy maqsadida – jinoyatchilik darajasini 
pasaytirishda – dastlab asosiy maqsadni belgilab olish zarur: 
jinoyatlarni oldini olish yoki ularni fosh etish. So‘ngra yagona 
maqsad yoki undan kelib chiqqan bir nechta maqsadlar aniq 
ifodalanadi. 
Umumiy 
maqsaddan 
kelib 
chiqadigan 
aniq 
maqsadlarni ifodalash qiyin masaladir, chunki bunday aniq 
maqsadlar korxona (tashkilot) ning rivojlanish strategiyasiga 
maksimal javob berish kerak. Maqsadlar aniq va ravshan 
ifodalangandan so‘ng keyingi bosqich amalga oshiriladi – mumkin 
bo‘lgan innovatsion loyihalarni tahlil qilish va ularning qo‘yilgan 
maqsadlarga 
mosligini 
baholash. 
Uchinchi 
holatda 
aniq 
innovatsion loyihagacha bo‘lgan ishlar bosqichlari ancha ko‘proq. 
Innovatsion 
loyihalar 
portfelini 
shakllantirish 
xususiyatlaridan biri – shunday metodlardan foydalanishki, 
ularning yordamida g‘oyalar ilgari surilishi, korxona (kompaniya) 

---

333 
ning maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan eng istiqbolli ilmiy 
tadqiqotlar sohasi aniqlanishi mumkin. Undan keyin ularning 
asosida innovatsion ishlanmalarning aniq mavzulari ifoda etilishi 
mumkin. Bunday hollarda ko‘pincha olimlar, korxonalar ilmiy 
bo‘linmalari rahbarlari, loyihaviy-konstruktorlik bo‘limlari va 
marketing xizmatlari xodimlarining uchrashuvlaridan iborat “
usuli qo‘llaniladi. Ushbu uchrashuvlarda g‘oyalarni erkin ifodalash 
muhiti yaratiladi, ilmiy farazlar va konstruktorlik takliflarni 
konseptual bog‘lash amalga oshiriladi. 
Patent 
va 
ixtirolardan 
faol 
foydalanish 
muhim 
metodlardandir. Mazkur metod ahamiyati patentshunoslarni yangi 
g‘oyalar tahliliga va ma’lum sohada patent izlanishni tashkil 
etishga 
jalb 
qilishdan 
iborat. 
Buyurtmalar 
portfelini 
shakllantirishning ushbu va boshqa metodlari loyihalarni oldindan 
tanlash va innovatsion ishlanmalar mavzularini yakuniy tanlovida 
qo‘llaniladi. 
Buyurtmalar portfelini shakllantirish uchun aniq innovatsion 
loyihalar mavzularini tanlash ishlanmalar rejasiga barcha kelgan 
takliflarni kiritish ilojsizligi bilan qabul bo‘lgan. Jarayonning 
dastlabki 
bosqichida 
loyihalarni 
tanlash 
va 
ularning 
samaradorligini belgilashning turli metodlari qo‘llaniladi (ba’zilari 
10 bobda bayon etilgan). Ammo buyurtmalar portfelini 
shakllantirish innovatsion loyihalarni samaradorlik darajasi 
bo‘yicha joylashtirishdan iborat emas, garchi bu qulay va sodda, 
biroq ko‘pincha real muhitda o‘rinsiz usuldir. Loyihalar 
samaradorligidan tashqari buyurtmalar portfelini shakllantirishda 
boshqa omillar ham hisobga olinadi: 

ilmiy-texnik kadrlar va mavjud tajriba-eksperimental 
uskunalardan samarali foydalanish; 

korxona yoki tashkilotga lozim bo‘lgan yangiliklar 
diversifikatsiyasi darajasi; 

ishlab chiqarish quvvatini yuklash optimalligi, ayniqsa 
mablag‘ talab etadigan sohalarda; 

bo‘linmalar, 
tashkilotning 
to‘plangan 
ilmiy-texnik 
tajribasini hisobga olish; 

---

334 

korxona (kompaniya)larning, ba’zi holatlarda esa butun 
soha o‘sishining maqsadga muvofiq sur’atlari. 
Buyurtmalar portfelini shakllantirganda hisobga olinadigan 
muhim omillarga quyidagilar ham kiradi: mahsulotlar (yoki 
texnologik jarayonlar) modifikatsiyasiga va ularning butkul yangi 
turlarini yaratishga qaratilgan loyihalar o‘rtasida ratsional 
muvozanatni saqlash; innovatsiyalarning tajovuzkor va mudofaa 
strategiyalari o‘rtasida oqilona muvozanatni saqlash; loyihalar 
turli-tumanligi. So‘nggisidan oldingi omil shuni anglatadiki, har bir 
korxona (firma, kompaniya) birinchi navbatda shunday sohalarga 
taalluqli innovatsion loyihalar tanlashi lozimki, u yerda bozordagi 
yetakchi o‘rinni saqlab qolishga urinsin, keyin esa raqobatchilar 
tomonidan kutilmagan harakatlarni oldini olish uchun bozor 
kon’yunkturasini bilish lozim bo‘lgan sohalarni tanlasin. 
Buyurtmalar 
portfelida 
korxona 
(kompaniya)lar 
maqsadlariga erishish nuqtai nazaridan innovatsion loyihalar turli-
tumanligi alohida qiziqish uyg‘otadi. Buyurtmalar portfeli turli – 
yirik va kichik, mukammallikka yaqin va boshlanayotgan 
loyihalarni o‘z ichiga olsa asosli hisoblanadi. Buyurtmalar portfeli 
tez-tez qayta ko‘rilsada, u ma’lum chegaralarga ega bo‘lishi va ish 
rejasi (istiqbolli va yillik) bir tekis amalga oshirilishi uchun 
nisbatan barqaror bo‘lishi lozim. 
Buyurtmalar portfelini tashkil etuvchi innovatsion loyihalar 
soni ma’lum vaqt ichida loyihalar ko‘lami va ularni amalga 
oshirish muddatiga bog‘liq. Ushbu parametrlar asosan barcha 
ishlanmalar uchun talab etiladigan moliya resurslari umumiy 
hajmini, ya’ni innovatsion ishlarning umumiy byudjetini 
belgilaydi. Birinchi taxminiy loyihalar soni innovatsion ishlar 
byudjetining bitta loyihaga o‘rtacha qiymat nisbati sifatida 
belgilanishi mumkin. 
Buyurtmalar portfeli mutanosibligiga erishish uchun yirik va 
kichik innovatsion loyihalarning afzalliklari va kamchiliklarini 
yodda tutish lozim. Agar buyurtmalar portfeli asosan yirik 
loyihalardan iborat bo‘lsa, u kichik loyihalar portfeliga nisbatan 
ancha xavfliroq hisoblanadi. Tajribadan ma’lumki, barcha 

---

335 
innovatsion loyihalarning 10% igina muvaffaqiyatli va samarali 
tugallanishi mumkin, ya’ni buyurtmalar portfeliga kiruvchi har bir 
loyiha samaradorligi 10% li ehtimolga ega. Shubhasiz, loyihalar 
soni o‘sishi bilan kamida bitta loyihaning muvaffaqiyatli bajarilishi 
ehtimoli ortadi. 
Kichik loyihalar afzalliklaridan biri – ularning tegishli 
mavjud (moliyaviy, kadrlar, moddiy) resurslarni hisobga olgan 
holda muvaffaqiyatli bajarilishi imkoniyatidir, bir vaqtning o‘zida 
yirik loyihalar ko‘pincha katta hajmdagi qo‘shimcha kamyob 
resurslar jalb etilishini talab etadi. Ammo kichik loyihalar 
kamchiliklarga ham ega. Ko‘p holatlarda kichik loyihalar shunday 
yangiliklarga qaratilganki, ular kichik realizatsiya hajmiga ega 
bo‘lib, natijada daromad ham katta bo‘lmaydi. Agar buyurtmalar 
portfeli asosan kichik loyihalardan iborat bo‘lsa, bu cheklangan 
bozor 
potensialiga 
ega 
bo‘lgan 
katta 
miqdordagi 
innovatsiyalarning realizatsiyasiga olib keladi. Bu holda korxona 
maqsadiga erishish (masalan, daromadni yuksaltirish, rentabellik 
darajasini oshirish) muammoli bo‘lib qoladi, ayniqsa, istiqbolda. 
Har qanday holatda ham buyurtmalar portfelini shakllantirishda 
innovatsion loyihalar sonini cheklamoq lozim. Cheklovlarga turli 
yo‘llar bilan, shu jumladan, katta loyihalar tanlash bilan ham, lekin 
xavf-xatarning maqbul darajasini va resurslardan samarali 
foydalanishni hisobga olgan holda erishish mumkin. 
Buyurtmalar portfeli innovatsion ishlar natijalari yoki 
buyurtmachilar tomonidan 
maqsadlar 
o‘zgartirilishi nuqtai 
nazaridan uzluksiz tahlil etiladi. Ko‘pgina holatlarda tahlil 
innovatsion loyihalar portfeli o‘zgarishiga olib kelmaydi. Ammo 
loyihaning mazmuni o‘zgarishi yoki uni bajarishdan to‘liq to‘xtash 
holatlari ehtimoli bor. Sabablari – kutilmagan omadsizliklar, 
yanada samarali maqsadlarga chiqish, buyurtmachi maqsadining 
dolzarbligi yo‘qolishi, raqobatchilarning maqsadlarni qayta ko‘rib 
chiqishga undagan samarali natijalaridir. Shu tariqa, innovatsion 
loyihalar portfelini shakllantirish - tajriba, bilimlar, xodimlar 
imkoniyatlari haqidagi aniq tasavvur va ishlanmalar muvaffaqiyati 
ehtimolini talab etadigan murakkab masaladir. 

---

336