Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

12-mavzu: Innovatsion loyihaning samaradorligi va qiymatini 
baholash 
 
Reja: 
1. Innovatsion loyihaning xatarlari. 
2. Loyihani amalga oshirish va uning samaradorligini 
nazorat qilish. 
3. Diskont stavkasini aniqlashdagi yondashuvlar. 
4. Innovatsion loyihaning samaradorligi ko‘rsatkichlari. 
5. Innovatsion loyiha qiymatini baholash yondashuvlari. 
6. Innovatsion loyihalarning samaradorligi va qiymatini 
baholashdagi cheklovlar. 
1. Innovatsion loyihaning xatarlari 
Innovatsion loyiha - bu innovatsiyalarni tijoratlashtirishdan 
kelgusi foyda to‘g‘risidagi matematik jihatdan rasmiylashtirilgan 
kelishuv [7.2]. Innovatsion loyihaning samaradorligini baholash, 
o‘z navbatida, loyihaning kutilayotgan bozor qiymatiga erishishdan 
manfaatdor bo‘lgan venchur investorni muvaffaqiyatli jalb qilish 
uchun zarurdir. Aslida, loyihaning samaradorligi uning bozor 
qiymatini oldindan belgilab beradi va shunga mos ravishda 
maksimal darajada oshirilishi kerak. Shunga qaramay, shuni yodda 
tutish kerakki, bir tomondan, loyiha tashabbuskori ko‘proq 
ob’ektiv baho berishdan ko‘ra, g‘oya haqidagi ijobiy fikrini 
tasdiqlash uchun hisob-kitoblarni amalga oshirishi mumkin: 
“natijada u o‘z e’tiqodiga zid bo‘lgan qismni e’tiborsiz qoldirib, 
ma’lumotni tanlab oladi” [7.5]. Boshqa tomondan, venchur 
investorni loyiha haqidagi barcha ma’lumotlar, ayniqsa salbiy xatar 
va tahdidlar qiziqtiradi. 
Ikki muqobil fikrning to‘qnashuvi natijasida innovatsion 
loyihani baholash sifatiga talablar keskin oshdi. Innovatsion 
loyihaning samaradorligi va qiymatini hisoblash metodologiyasi 
ko‘p jihatdan rivojlanish bosqichiga bog‘liq - loyiha tugash 
bosqichida yoki loyiha rivojlanish bosqichida. Birinchi holatda, 
investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning standart usullari 

---

286 
qo‘llaniladi, chunki tadqiqot ishlari allaqachon yakunlangan va 
loyihaning texnik parametrlariga nisbatan noaniqlik hal qilingan. 
Ikkinchi holatda, samaradorlik va xarajatlarni baholashda 
innovatsion xavf omilining mavjudligi murakkablashadi. Ushbu 
tavakkalchilikning mohiyati shundan iboratki, iqtisodiyot hali 
innovatsion loyihaga joriy investitsiyalar kelajak qiymatini 
yaratishni qanday rag‘batlantirishini tushuntirmagan. Bugungi 
kunda bozor qiymatining 65% tushuntirilmagan deb hisoblanadi 
[7.6]. 
Har qanday innovatsion yechimni qabul qilish natijaga 
erishishda ma’lum bir noaniqlik bilan bog‘liq, ya’ni tavakkal bilan 
(risk - bu kutilgan va haqiqiy natija o‘rtasidagi farq) [7.3]. Tizimli 
va tizimli bo‘lmagan xavf-xatarlarning katta qismi innovatsion 
qarorlarni qabul qilishga ta’sir qiladi. Chunki investitsiyalarni 
loyihalashda xavf omillarini hisobga olgan holda xatarlar darajasini 
baholash va ularni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab 
chiqishga to‘g‘ri keladi. Shundagina ular hisobga olingan holatda 
risklarni boshqarishning klassik usullari va uslublari mos keladi. 
Biroq innovatsion yechimlarning o‘ziga xos xususiyati 
tufayli ular maxsus tizimsiz innovatsion xatarlar bilan ajralib 
turadi. Asosiy muammo shundaki, qoida tariqasida voqea sodir 
bo‘lish ehtimolini taxmin qilish uchun yetarli kuzatuvlar mavjud 
emas. Ushbu muammo aksariyat innovatsion loyihalarning o‘ziga 
xos xususiyatlari va o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. 
Quyidagi innovatsion xatarlarni ajratib ko‘rsatish mumkin 
[7.8]: 
1.
Innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlash xavfi. 
2.
Innovatsion loyihani yetarli darajada mablag‘ bilan 
ta’minlay olmaslik xavfi. 
3.
Innovatsion loyihani amalga oshirish uchun zarur 
bo‘lgan resurslarni joriy yetkazib berishning marketing 
xatarlari. 
4.
Innovatsion loyiha natijalarini sotish uchun marketing 
xatarlari; 
5.
Xo‘jalik shartnomalarini bajarmaslik xavfi. 

---

287 
6.
Kutilmagan xarajatlar va daromadning pasayishi xavfi. 
7.
Raqobatning kuchayishi xavfi. 
8.
Innovatsion loyihaga egalik huquqini ta’minlash bilan 
bog‘liq bo‘lgan xatarlar. 
Innovatsion xatarlarni baholash uchun qoida tariqasida 
hisoblangan parametrning ruxsat etilgan tebranish chegaralari 
tanlanadi va qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan qiymat 
oraliqning o‘rtasiga nisbatan asoslanadi [7.2]. Ushbu yondashuv 
masalan, IPO-da aksiyalarni joylashtirish narxini hisoblashda 
shuningdek, har bir xavf 0 dan 5% gacha bo‘lgan oraliqda 
baholanadigan innovatsion xatarlarni hisoblashda qo‘llaniladi. 
Innovatsion loyiha samaradorligini baholash xususiyatlarini 
ta’kidlash uchun xavf omillarini hisobga olgan holda hayot 
siklining har bir bosqichini tahlil qilish kerak. Shuni alohida 
ta’kidlash kerakki, yetarli darajada moliyalashtirish bilan 
innovatsion loyihani taqdim etmaslik, kutilmagan xarajatlar xavfi 
va boshqa xatarlar hayot siklining barcha bosqichlariga xosdir. 
Birinchi bosqichda – “xom g‘oyalar”ni tanlash - 
innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlab olish xavfi katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Ushbu bosqich eng muhimlaridan biri bo‘lib, unga juda 
katta e’tibor berish kerak, chunki noto‘g‘ri tanlangan g‘oya keyingi 
barcha bosqichlarda salbiy oqibatlarga olib keladi. Amaldagi 
vaziyatda har qanday investitsiya qarori ko‘pincha ko‘plab 
sub’ektlarning manfaatlariga ta’sir qilishi bilan murakkablashadi. 
Investitsiya qarorini muvaffaqiyatli amalga oshirish unda 
ishtirok etuvchi barcha tomonlarning manfaatlari muvozanatga 
erishilgan taqdirdagina mumkin bo‘ladi [5.28]. Ushbu bosqich 
odatda katta pul xarajatlarini talab qilmaydi. 
G‘oyalarni tanlash natijasi - bu innovatsion loyiha uchun 
biznes-reja tuzish va shunga mos ravishda konseptual bosqichga 
o‘tish. Ushbu bosqichda g‘oya rasmiylashtiriladi, maqsadli bozor 
chegaralari aniqlanadi, patentni qoplash ehtimoli aniqlanadi, 
shuningdek biznes-reja tuziladi. Kadrlar faoliyati allaqachon ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarini rivojlantirish 
uchun mablag‘lar hisobidan moliyalashtiriladi va rentabellikka ega 

---

288 
emas, mos ravishda bizda naqd pul egri chizig‘i ko‘rsatilgandek 
salbiy pul oqimi mavjud. Ushbu bosqich yuqori texnik va ijro 
etuvchi xatarlar bilan tavsiflanadi. 
Loyihaning biznes rejasini tasdiqlash uchinchi bosqichga 
o‘tish uchun asosdir. Loyihaning texnik-iqtisodiy asoslarini (FES) 
tayyorlash. Ushbu bosqichda mahsulotning asosiy xususiyatlari 
(spesifikatsiyalari), resurslarga bo‘lgan talablar va ishlab chiqarish 
konsepsiyalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi batafsil marketing 
tadqiqotlari olib boriladi. Texnik xavf darajasi pasayadi, ijro 
etuvchi risk darajasi o‘sadi va resurslar joriy ta’minotining 
marketing xavfi paydo bo‘ladi. Natijada naqd pul oqimi salbiy 
bo‘lib qoladi. Tadqiqotchilar uchun ish haqi fondining xarajatlari, 
mutaxassislarning maslahati, bozor tadqiqotlari va boshqalar 
saqlanib qoladi. Ushbu bosqichda pul oqimi prognozlarining 
qoniqarli darajadagi sifatiga erishish nihoyatda muhim, chunki 
butun 
innovatsion 
loyihaning 
samaradorligi, 
baholarining 
ishonchliligi shunga bog‘liq bo‘ladi. 
Tayyor mahsulot sinovga tayyor bo‘lgandan so‘ng, 
rivojlanish bosqichini ko‘rib chiqish mumkin. Ushbu bosqichda 
mahsulot birinchi marta potensial xaridorlarga taqdim etiladi 
hamda mahsulotning spesifikatsiyasi va qadoqlanishi to‘g‘risidagi 
savollarga javob berish uchun fokus-guruhlar tuziladi, uchinchi 
tomon tashkilotlari tomonidan sinovlar sotib olinadi va kelajakdagi 
mijozlar bilan shartli shartnomalar tuziladi. 
Naqd pul oqimi salbiyligi dastlabki prototipni yaratish va 
mijozlarni sinovdan o‘tkazish natijasida xarajatlarni sezilarli 
darajada oshish hisobiga yo‘qoladi. Texnik xavf past, ijro etuvchi 
xavf katta, bozor xavfi paydo bo‘ladi, shuningdek iste’molchilar 
tomonidan mahsulotning foydaliligini tan olmaslik xavfi mavjud 
bo‘ladi. 
Rivojlanish 
bosqichi 
tugagandan 
so‘ng, 
sinov 
mahsulotlarini sotish bosqichi boshlanadi, bu yerda tayyor 
mahsulot kichik qismlarda ishlab chiqariladi. Ushbu bosqichda 
ishlab chiqarishni boshlanishiga muhim sarmoyalar kiritiladi 
shuningdek, birinchi daromad paydo bo‘ladi, buning natijasida 

---

289 
naqd egilib egri chiziq xosil qoladi. O‘sish darajasi past, 
tejamkorlik miqyosi yo‘q. Bozor xavfi o‘sib bormoqda, texnik xavf 
deyarli yo‘q bo‘lib ketmoqda, ijro etuvchi xavf hali ham yuqori va 
mahsulot sifatini kafolatlash xavfi paydo bo‘lmoqda. 
Agar loyiha bozorda tan olinishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa, 
unda keyingi bosqichga o‘tish kerak - faol o‘sish. Daromad oshishi 
bilan bozor xavfi pasayishni boshlaydi. Loyihada katta 
investitsiyalarga ehtiyoj yuqori bo‘ladi. Innovatsion loyiha 
natijalarida marketing xavfi, katta marketing strategiyasi va 
geografik kengayish zarurati mavjud. Naqd pul oqimi ijobiy bilan 
almashtiriladi, 
loyihaning 
o‘sish sur’ati iqtisodiy o‘sish 
sur’atlaridan oshib ketadi, bu esa ushbu bozorda raqobatchilar 
paydo bo‘lishiga va shunga mos ravishda raqobatning kuchayishi 
xavfi paydo bo‘lishiga olib keladi. 
Vaqt o‘tishi bilan o‘sish sur’atlari barqarorlashib, 
qo‘shimcha xarajatlarni kamaytirishga e’tibor qaratilmoqda, bu esa 
muqarrar ravishda to‘yinganlik bosqichining boshlanishiga olib 
keladi. Ushbu bosqichda ijro etuvchi xavf minimal darajaga 
tushiriladi va pul oqimi pasayishni boshlaydi. Mahsulotda “o‘lim” 
va uni yangisiga almashtirish xavfi mavjud. Ushbu bosqichda 
voqealarni rivojlantirishning ikkita varianti mavjud. Birinchi 
variant - loyihani yopish yoki qayta sotish va uning o‘rnini 
bosadigan yangi analogni kiritish. Bunday holda, hayot siklining 
bosqichlari yana davom etadi, ammo yangi loyiha uchun. Ikkinchi 
variant - xarajatlarni kamaytirish va iqtisodiy jihatdan maqbul 
darajaga erishish. Retsessiya bosqichida ishlab chiqarish 
quvvatining 
qisqarishi, 
keraksiz 
aktivlarning 
sotilishi 
va 
xodimlarning qisqarishi kuzatiladi. Agar avvalgi bosqichda 
rivojlanishning ikkinchi varianti tanlangan bo‘lsa, unda loyiha 
barqaror daromad keltiradigan sifatida mavjud bo‘lishi mumkin. 
Ushbu 
bosqichda 
iste’molchilarning 
ushbu 
mahsulotga 
qiziqishining pasayishi bilan bog‘liq xavfli bozor xavfi mavjud. 

---

290