1-shakl. Corporate & Innovative Startup Finance.
Korporativ moliya va start-aplarni moliyalashtirish
Moliyaviy oqimlarning
turli xil tuzilishi
Turli xil boshqaruv
tamoyillari
Moliyalashtirish-ning
turli manbalari
Turli xil moliyaviy strategiya
266
Biznes g‘oyasi ishlab chiqilgan paytdan boshlab
kompaniyani strategik investorga sotish yoki ommaviy bozorga
chiqishgacha
bo‘lgan
muddatda
startapning
kelajagini
belgilaydigan asosiy omillardan biri bu uning moliyaviy
strategiyasidir.
Bu
yirik
korporatsiyalarning
moliyaviy
strategiyalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Hayotiy siklning har
bir bosqichida moliyalashtirishning maqbul manbalarini tanlash,
xarajatlar va daromadlar tarkibini moliyaviy rejalashtirish va
kompaniyaning biznes modelini tahlil qilishdan iborat bo‘lgan
vakolatli moliyaviy strategiya yangi tashkil etilgan korxona uchun
muvaffaqiyat imkoniyatlarini sezilarli darajada oshiradi.
Yangi kompaniyani shakllantirish va rivojlantirish
jarayoni shartli ravishda bosqichlarga bo‘linadi. Ularning har biri
o‘ziga xos vazifalar va ularni hal qilish usullariga ega. Hayot
siklining quyidagi bosqichlari ajratilgan:
1) rivojlanishning dastlabki bosqichlari – urug‘ va ishga
tushirish (Seed Stage, Startup);
2) dastlabki bosqich (Dastlabki bosqich);
3) kengayish / rivojlanish bosqichlari (Development,
Expantion).
Ba’zida loyiha / texnologiyaning pasayishi (o‘lishi) kabi
bosqich ham ajralib turadi. Kompaniyaning bosqichda shakllanishi
va rivojlanish davrlarini taqsimlash mezonlari kompaniyaning
umumiy (to‘plangan) pul oqimining dinamikasi va belgisidir. Shu
bilan birga, har bir bosqichda biznesni rivojlantirish uchun zarur
moliyaviy resurslar darajasi ham o‘zgaradi.
Innovatsion tadbirkorlikda an’anaviy moliyalashtirish
manbalari va usullaridan foydalanish nihoyatda cheklangan yoki
umuman imkonsizdir. Ertami-kechmi har qanday startap
asoschilarining oldida asosiy savol paydo bo‘ladi: “Kerakli
mablag‘ manbalarini qayerdan topish mumkin va ularning maqbul
tarkibi qanday bo‘lishi kerak?" Shu bilan birga investitsiyalar
to‘g‘risida qaror qabul qilishning hal qiluvchi omillari korxona
rivojlanish bosqichi va moliyaviy daromadlarning noaniq
istiqbollari hisoblanadi.
267
Yosh
kompaniyalar
rivojlanishining
dastlabki
bosqichlarini moliyalashtirishga urug‘ bosqichi, erta o‘sishni
boshlash bosqichi (dastlabki bosqich) hamda moliyalashtirish
kiradi. Shu bilan birga urug‘ va ishga tushirish bosqichlari
o‘rtasidagi chegaralar ancha o‘zboshimchalik bilan amalga
oshiriladi. Chunki ikkala bosqichda ham investitsiya faoliyatidan
kelib chiqadigan pul mablag‘larining salbiy oqimi yordamida
tajribaga ega bo‘lmagan yosh kompaniyalar ko‘rib chiqiladi.
Ko‘pincha bu oqim mavjud bo‘lmagan yoki uning qiymatlari
ahamiyatsiz bo‘lgan operatsion faoliyatdan kelib tushishi bilan
to‘sib qo‘yilmaydi. Kompaniya bozorda to‘g‘ridan-to‘g‘ri
o‘xshashlari bo‘lmagan yoki mavjud mahsulotlardan sifat jihatidan
farq qiladigan yangilarini taklif qiladi.
Dastlabki bosqichida mahsulot yaratishni yakunlash,
dastlabki namunasini olish va biznes-rejani tayyorlash uchun katta
miqdordagi mablag‘ sarflanganiga qaramay, ko‘pincha operatsion
faoliyat (ya’ni mahsulotni ishlab chiqarish va sotish) hali
boshlanmagan holatda ijobiy pul oqimi xosil boladi. Odatda ushbu
bosqich
mahsulot
hali yakunlanmaganligi
yoki sinovdan
o‘tkazilmaganligi bilan tavsiflanadi. Buning natijasida biz
investitsiya faoliyatidan kelib chiqadigan salbiy pul oqimiga ega
bo‘lamiz. Bu esa kompaniya rivojlanishi bilan ortib boradi.
Kompaniyaning urug‘lanish bosqichida tashqi moliyalashtirishni
jalb qilish juda qiyin va imkonsizdir. Natijada kompaniya
tadbirkorning ichki resurslari va bepul olinishi mumkin bo‘lgan
tashqi manbalar (4-rasmga qarang) hisobidan ishlaydi. Masalan,
grantlar, universitetlarning mablag‘lari, biznes inkubatorlar.
Bundan tashqari aksariyat boshlang‘ich korxonalar uchun tashqi
qarzlarning yetishmasligi hamda moliyalashtirish manbalariga
kirish imkoniyati yo‘qligi boshlang‘ich bosqichda pul juda qimmat
bo‘lgan yangi bosqichdagi ulushini hech kim bilan baham
ko‘rishni istamaydigan tadbirkorning tanlagan strategiyasi bilan
izohlanadi. G‘arb adabiyotida venchur moliyalashtirish masalasida
bu uchun maxsus atama mavjud “3F - oila, do‘stlar, ahmoqlar”.
268
Ishga tushirish bosqichida mablag‘larning chiqib ketishi
ham mavjud. Bu qisman operatsion oqimlar hisobiga qoplanadigan
mahsulot yoki xizmatni rivojlantirishga qo‘shimcha sarmoyalarni
aks ettiradi. Ushbu bosqichda tadbirkorlar jamoasi bu vaqtga qadar
yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan operatsion kompaniyaga
o‘xshaydi. Kompaniyaning birinchi iste’molchilari ma’lum bo‘ladi.
Mahsulot prototipi ustida olib boriladigan qizg‘in ish davomida
kompaniyaning jamoasini qaysi odamlar to‘ldirishi kerakligi
haqida fikr shakllandi. Shu bilan birga birinchi moliyaviy savollar
tug‘iladi: moliyalashtirishda kompaniya qiymatini baholash va
investor bilan operatsiyani mukammal tuzish lozimligi haqidagi.
Kerakli investitsiyalar o‘zini o‘zi moliyalashtirishda
ko‘pincha oxirgi o‘rinda turadi yoki yo‘q bo‘lib ketadi. Chunki
innovatsion biznes ko‘pincha yangi tashkil etilgan korxona bo‘lib,
tegishli mablag‘larga ega bo‘lmaydi. Dastlabki ustav kapitali
investitsiyalarni moliyalashtirishning jiddiy manbai bo‘lishi
mumkin emas, chunki u doimo saqlanib turishi kerak. Aks holda
korxona
tugatilishi
kerak
bo‘ladi. Birinchi institutsional
sarmoyadorlar – urug‘, venchur fondlari, innovatsion loyihalarni
rivojlantirishning dastlabki bosqichlarini moliyalashtiruvchi biznes
farishtalari moliyalashtirishning ustuvor manbalari hisoblanadi.
Shuningdek universitetlar, biznes-inkubatorlar va texnoparklar
mablag‘i ham moliyalashtirish manbalari sifatida katta ahamiyatga
ega.
Kompaniyaning biznes modeli, tadbirkor hamda uning
jamoasining tajribasi, obro‘si, shuningdek moliya bozorlaridagi
vaziyat ko‘p jihatdan moliyalashtirishning u yoki bu turini jalb
qilish imkoniyatini belgilaydi. Kompaniyani tashkil etishning
dastlabki bosqichida ham institutsional investorlardan (masalan,
urug‘ venchur fondlari yoki strategik investorlar), pul topishni
osonlashtiradigan tajribali tadbirkordan farqli o‘laroq yangi
tadbirkor, ehtimol, o‘z pullarini sarmoyaga kiritishi, do‘stlari
orasidan xususiy investorlarni topishi yoki biznes farishtalari,
davlat grantlari va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlariga
umid qilishadi.
269
Dastlabki bosqichda kompaniya allaqachon mahsulotni
sotishdan daromad olishni boshlaydi - ular hali ham oz, ammo bu
miqdor kompaniyaning xarajatlari va uning investitsiya faoliyati
bilan bog‘liq pul oqimini qoplash uchun yetarli bo‘ladi. Buning
natijasida umumiy pul oqimi ijobiy bo‘ladi. Ushbu bosqichda
innovatsion mahsulot yoki xizmat bozorining hajmi, ma'lum bir
necha yildan so‘ng loyihadan chiqish imkoniyati, inson omili va
barqaror raqobatbardosh ustunliklar bilan bog‘liq masalalar
birinchi o‘ringa chiqadi. Kompaniya venchur kapital fondlari,
xususiy kapital fondlari va turli xil strategik sherikliklar tomonidan
to‘liq ta’minlanishi mumkin bo‘lgan muhim moliyaviy
investitsiyalarni talab qiladi. Strategik sheriklik bir necha xil
shakllarda bo‘lishi mumkin. Bu katta kompaniya tomonidan
istiqbolli texnologiyalarga ega startapdagi ulushni sotib olish yoki
birgalikda rivojlantirish uchun yirik kompaniya / korporatsiyadan
mablag‘ olish va boshqalar.
Kengayish / rivojlanish bosqichida kompaniya bozordagi
mavqeyini mustahkamlaydi va sotishni ko‘paytiradi. U sezilarli
ijobiy pul oqimini shakllantira boshlaydi. Shu bilan birga
operatsion
faoliyatdan
tushgan
mablag‘ qoida tariqasida
investitsiya va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq pul oqimini
qoplaydi. Kompaniyaning yangi strategik kengayishi, uning yangi
bozorlarga chiqishiga imkon berishi katta sarmoyalarni talab
qiladi. Natijada venchur biznesining yirik ishtirokchilari - strategik
sheriklar,
venchur
fondlari
va
xususiy
kapital
fondlari
kompaniyaga qiziqish bildirishni boshlashi mumkin. Shu bilan
birga moliyaviy resurslar hajmi va kapital bozoridagi mavqeyi
bizga katta hajmdagi yangi yirik loyihalarni amalga oshirishga
imkon beradi.
Masalan, boshlang‘ich kompaniya texnologiyasi yirik
kompaniya uchun yangi mahsulot yaratilishiga olib keladigan, u
uchun yangi bozorlarni ochadigan yoki xarajatlarni sezilarli
darajada tejashga qodir bo‘lgan holatlarda, yirik kompaniya
boshlang‘ich kompaniya bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor
bo‘lishi mumkin. Strategik sheriklik bir necha xil shakllarda
270
bo‘ladi. Bu katta kompaniya tomonidan istiqbolli texnologiya bilan
startapdagi ulushni sotib olish yoki qo‘shma rivojlanish uchun
yirik kompaniyadan pul olish bo‘lishi mumkin (QRSH - qo‘shma
rivojlanish shartnomasi). Qo‘shma rivojlanish shartnomasi bilan
bog‘liq holatlarda kompaniya ulushini sotish mumkin emas.
Texnologiyalar hamda ishlarni rivojlantirish uchun pul sherik
kompaniya tomonidan eksklyuzivlik va ushbu texnologiyadan
foydalanish yoki mahsulot sotib olishning ustun huquqi evaziga
ajratiladi.
Har bir investorning asosiy maqsadi foyda olishdir.
Innovatsion kompaniya ishga tushirish va boshlang‘ich o‘sish
muammolarini hal qilishga muvaffaq bo‘lgandan so‘ng, rentabellik
va bozor qiymati ko‘rsatkichlari asta-sekin ko‘tarila boshlaydi.
Natijada
esa
investorning nafaqat
kompaniyaga
qo‘ygan
mablag‘larini qaytarish, balki ma’lum bir foyda olish imkoniyatini
beradigan sharoitlar yaratiladi. Barqaror o‘sish bosqichida
kompaniya investorga va tadbirkorga daromadli chiqishni
kafolatlash uchun venchur sarmoyadorlarga o‘zlarining investitsiya
qilingan mablag‘larini ma’lum foyda ulushi bilan to‘liq
qaytarilishini ta’minlay oladigan iqtisodiy natijalarga erishishi
mumkinligini isbotlashi kerak. Ikkinchisiga keyingi qarorlarni
investorning ishtirokisiz mustaqil ravishda qabul qilishga imkon
beradi.
Shunday qilib barqaror o‘sish va kengayish davrining
yakuniy bosqichi chiqish bosqichiga tayyorgarlik hisoblanadi.
Ushbu bosqichda kompaniya uzoq muddatli korporativ strategiyani
o‘ylab, uzoq muddatli chiqishni rejalashtirishga o‘tishi kerak. Bu
esa foyda / zararni tuzatish maqsadida investor tomonidan
kompaniyaning
ulushini
sotishini
anglatadi.
Investorning
kompaniyadan chiqishi uchun turli xil yo‘llar mavjud: to‘g‘ridan-
to‘g‘ri sotish; ommaviy savdolar orqali sotish (shu jumladan IPO);
hisobdan o‘chirish; imtiyozli aksiyalar / kreditlarni to‘lash; boshqa
venchur kapitalistga sotish; moliya institutini sotish.
Shunday qilib rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida
ham, keyingi bosqichlarida ham innovatsion kompaniyani
271
moliyalashtirish manbalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
An’anaviy kompaniyalar foydalanadigan o‘xshash manbalardan
sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Keling, moliyaviy
manbalarni innovatsion faoliyatni moliyalashtirish hajmining ortib
boruvchi tartibida tartibga solaylik (4-rasmga qarang): 1) shaxsiy
jamg‘armalar (3F deb atalmish - oila, do‘stlar, ahmoqlar); 2)
grantlar, universitetlarning mablag‘lari; 3) biznes-inkubatorlarning
resurslari;
4)
innovatsion
loyihalar
uchun
o‘tkaziladigan
tadbirkorlik tanlovlari resurslari; 5) ishbilarmon farishtalar; 6)
dastlabki investitsiya fondlari; 7) venchur fondlari; 8) strategik
sheriklik bilan; 9) fond bozorlari va banklar.
Hayotda investitsiya, operatsion va moliyaviy faoliyatni
rivojlanishining boshqacha shakli bo‘lgan hamda pul oqimi egri
chizig‘iga ega bo‘lgan holatlar bo‘lishi mumkin. Ushbu ma’ruzada
soddalashtirilgan diagramma keyingi ko‘rib chiqish uchun asos
bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |