12-mavzu: Innovatsion loyihaning samaradorligi va qiymatini
baholash
Reja:
1. Innovatsion loyihaning xatarlari.
2. Loyihani amalga oshirish va uning samaradorligini
nazorat qilish.
3. Diskont stavkasini aniqlashdagi yondashuvlar.
4. Innovatsion loyihaning samaradorligi ko‘rsatkichlari.
5. Innovatsion loyiha qiymatini baholash yondashuvlari.
6. Innovatsion loyihalarning samaradorligi va qiymatini
baholashdagi cheklovlar.
1. Innovatsion loyihaning xatarlari
Innovatsion loyiha - bu innovatsiyalarni tijoratlashtirishdan
kelgusi foyda to‘g‘risidagi matematik jihatdan rasmiylashtirilgan
kelishuv [7.2]. Innovatsion loyihaning samaradorligini baholash,
o‘z navbatida, loyihaning kutilayotgan bozor qiymatiga erishishdan
manfaatdor bo‘lgan venchur investorni muvaffaqiyatli jalb qilish
uchun zarurdir. Aslida, loyihaning samaradorligi uning bozor
qiymatini oldindan belgilab beradi va shunga mos ravishda
maksimal darajada oshirilishi kerak. Shunga qaramay, shuni yodda
tutish kerakki, bir tomondan, loyiha tashabbuskori ko‘proq
ob’ektiv baho berishdan ko‘ra, g‘oya haqidagi ijobiy fikrini
tasdiqlash uchun hisob-kitoblarni amalga oshirishi mumkin:
“natijada u o‘z e’tiqodiga zid bo‘lgan qismni e’tiborsiz qoldirib,
ma’lumotni tanlab oladi” [7.5]. Boshqa tomondan, venchur
investorni loyiha haqidagi barcha ma’lumotlar, ayniqsa salbiy xatar
va tahdidlar qiziqtiradi.
Ikki muqobil fikrning to‘qnashuvi natijasida innovatsion
loyihani baholash sifatiga talablar keskin oshdi. Innovatsion
loyihaning samaradorligi va qiymatini hisoblash metodologiyasi
ko‘p jihatdan rivojlanish bosqichiga bog‘liq - loyiha tugash
bosqichida yoki loyiha rivojlanish bosqichida. Birinchi holatda,
investitsiya loyihasi samaradorligini baholashning standart usullari
286
qo‘llaniladi, chunki tadqiqot ishlari allaqachon yakunlangan va
loyihaning texnik parametrlariga nisbatan noaniqlik hal qilingan.
Ikkinchi holatda, samaradorlik va xarajatlarni baholashda
innovatsion xavf omilining mavjudligi murakkablashadi. Ushbu
tavakkalchilikning mohiyati shundan iboratki, iqtisodiyot hali
innovatsion loyihaga joriy investitsiyalar kelajak qiymatini
yaratishni qanday rag‘batlantirishini tushuntirmagan. Bugungi
kunda bozor qiymatining 65% tushuntirilmagan deb hisoblanadi
[7.6].
Har qanday innovatsion yechimni qabul qilish natijaga
erishishda ma’lum bir noaniqlik bilan bog‘liq, ya’ni tavakkal bilan
(risk - bu kutilgan va haqiqiy natija o‘rtasidagi farq) [7.3]. Tizimli
va tizimli bo‘lmagan xavf-xatarlarning katta qismi innovatsion
qarorlarni qabul qilishga ta’sir qiladi. Chunki investitsiyalarni
loyihalashda xavf omillarini hisobga olgan holda xatarlar darajasini
baholash va ularni kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab
chiqishga to‘g‘ri keladi. Shundagina ular hisobga olingan holatda
risklarni boshqarishning klassik usullari va uslublari mos keladi.
Biroq innovatsion yechimlarning o‘ziga xos xususiyati
tufayli ular maxsus tizimsiz innovatsion xatarlar bilan ajralib
turadi. Asosiy muammo shundaki, qoida tariqasida voqea sodir
bo‘lish ehtimolini taxmin qilish uchun yetarli kuzatuvlar mavjud
emas. Ushbu muammo aksariyat innovatsion loyihalarning o‘ziga
xos xususiyatlari va o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
Quyidagi innovatsion xatarlarni ajratib ko‘rsatish mumkin
[7.8]:
1.
Innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlash xavfi.
2.
Innovatsion loyihani yetarli darajada mablag‘ bilan
ta’minlay olmaslik xavfi.
3.
Innovatsion loyihani amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan resurslarni joriy yetkazib berishning marketing
xatarlari.
4.
Innovatsion loyiha natijalarini sotish uchun marketing
xatarlari;
5.
Xo‘jalik shartnomalarini bajarmaslik xavfi.
287
6.
Kutilmagan xarajatlar va daromadning pasayishi xavfi.
7.
Raqobatning kuchayishi xavfi.
8.
Innovatsion loyihaga egalik huquqini ta’minlash bilan
bog‘liq bo‘lgan xatarlar.
Innovatsion xatarlarni baholash uchun qoida tariqasida
hisoblangan parametrning ruxsat etilgan tebranish chegaralari
tanlanadi va qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan qiymat
oraliqning o‘rtasiga nisbatan asoslanadi [7.2]. Ushbu yondashuv
masalan, IPO-da aksiyalarni joylashtirish narxini hisoblashda
shuningdek, har bir xavf 0 dan 5% gacha bo‘lgan oraliqda
baholanadigan innovatsion xatarlarni hisoblashda qo‘llaniladi.
Innovatsion loyiha samaradorligini baholash xususiyatlarini
ta’kidlash uchun xavf omillarini hisobga olgan holda hayot
siklining har bir bosqichini tahlil qilish kerak. Shuni alohida
ta’kidlash kerakki, yetarli darajada moliyalashtirish bilan
innovatsion loyihani taqdim etmaslik, kutilmagan xarajatlar xavfi
va boshqa xatarlar hayot siklining barcha bosqichlariga xosdir.
Birinchi bosqichda – “xom g‘oyalar”ni tanlash -
innovatsion loyihani noto‘g‘ri tanlab olish xavfi katta ta’sir
ko‘rsatadi. Ushbu bosqich eng muhimlaridan biri bo‘lib, unga juda
katta e’tibor berish kerak, chunki noto‘g‘ri tanlangan g‘oya keyingi
barcha bosqichlarda salbiy oqibatlarga olib keladi. Amaldagi
vaziyatda har qanday investitsiya qarori ko‘pincha ko‘plab
sub’ektlarning manfaatlariga ta’sir qilishi bilan murakkablashadi.
Investitsiya qarorini muvaffaqiyatli amalga oshirish unda
ishtirok etuvchi barcha tomonlarning manfaatlari muvozanatga
erishilgan taqdirdagina mumkin bo‘ladi [5.28]. Ushbu bosqich
odatda katta pul xarajatlarini talab qilmaydi.
G‘oyalarni tanlash natijasi - bu innovatsion loyiha uchun
biznes-reja tuzish va shunga mos ravishda konseptual bosqichga
o‘tish. Ushbu bosqichda g‘oya rasmiylashtiriladi, maqsadli bozor
chegaralari aniqlanadi, patentni qoplash ehtimoli aniqlanadi,
shuningdek biznes-reja tuziladi. Kadrlar faoliyati allaqachon ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarini rivojlantirish
uchun mablag‘lar hisobidan moliyalashtiriladi va rentabellikka ega
288
emas, mos ravishda bizda naqd pul egri chizig‘i ko‘rsatilgandek
salbiy pul oqimi mavjud. Ushbu bosqich yuqori texnik va ijro
etuvchi xatarlar bilan tavsiflanadi.
Loyihaning biznes rejasini tasdiqlash uchinchi bosqichga
o‘tish uchun asosdir. Loyihaning texnik-iqtisodiy asoslarini (FES)
tayyorlash. Ushbu bosqichda mahsulotning asosiy xususiyatlari
(spesifikatsiyalari), resurslarga bo‘lgan talablar va ishlab chiqarish
konsepsiyalari to‘g‘risida ma’lumot beruvchi batafsil marketing
tadqiqotlari olib boriladi. Texnik xavf darajasi pasayadi, ijro
etuvchi risk darajasi o‘sadi va resurslar joriy ta’minotining
marketing xavfi paydo bo‘ladi. Natijada naqd pul oqimi salbiy
bo‘lib qoladi. Tadqiqotchilar uchun ish haqi fondining xarajatlari,
mutaxassislarning maslahati, bozor tadqiqotlari va boshqalar
saqlanib qoladi. Ushbu bosqichda pul oqimi prognozlarining
qoniqarli darajadagi sifatiga erishish nihoyatda muhim, chunki
butun
innovatsion
loyihaning
samaradorligi,
baholarining
ishonchliligi shunga bog‘liq bo‘ladi.
Tayyor mahsulot sinovga tayyor bo‘lgandan so‘ng,
rivojlanish bosqichini ko‘rib chiqish mumkin. Ushbu bosqichda
mahsulot birinchi marta potensial xaridorlarga taqdim etiladi
hamda mahsulotning spesifikatsiyasi va qadoqlanishi to‘g‘risidagi
savollarga javob berish uchun fokus-guruhlar tuziladi, uchinchi
tomon tashkilotlari tomonidan sinovlar sotib olinadi va kelajakdagi
mijozlar bilan shartli shartnomalar tuziladi.
Naqd pul oqimi salbiyligi dastlabki prototipni yaratish va
mijozlarni sinovdan o‘tkazish natijasida xarajatlarni sezilarli
darajada oshish hisobiga yo‘qoladi. Texnik xavf past, ijro etuvchi
xavf katta, bozor xavfi paydo bo‘ladi, shuningdek iste’molchilar
tomonidan mahsulotning foydaliligini tan olmaslik xavfi mavjud
bo‘ladi.
Rivojlanish
bosqichi
tugagandan
so‘ng,
sinov
mahsulotlarini sotish bosqichi boshlanadi, bu yerda tayyor
mahsulot kichik qismlarda ishlab chiqariladi. Ushbu bosqichda
ishlab chiqarishni boshlanishiga muhim sarmoyalar kiritiladi
shuningdek, birinchi daromad paydo bo‘ladi, buning natijasida
289
naqd egilib egri chiziq xosil qoladi. O‘sish darajasi past,
tejamkorlik miqyosi yo‘q. Bozor xavfi o‘sib bormoqda, texnik xavf
deyarli yo‘q bo‘lib ketmoqda, ijro etuvchi xavf hali ham yuqori va
mahsulot sifatini kafolatlash xavfi paydo bo‘lmoqda.
Agar loyiha bozorda tan olinishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa,
unda keyingi bosqichga o‘tish kerak - faol o‘sish. Daromad oshishi
bilan bozor xavfi pasayishni boshlaydi. Loyihada katta
investitsiyalarga ehtiyoj yuqori bo‘ladi. Innovatsion loyiha
natijalarida marketing xavfi, katta marketing strategiyasi va
geografik kengayish zarurati mavjud. Naqd pul oqimi ijobiy bilan
almashtiriladi,
loyihaning
o‘sish sur’ati iqtisodiy o‘sish
sur’atlaridan oshib ketadi, bu esa ushbu bozorda raqobatchilar
paydo bo‘lishiga va shunga mos ravishda raqobatning kuchayishi
xavfi paydo bo‘lishiga olib keladi.
Vaqt o‘tishi bilan o‘sish sur’atlari barqarorlashib,
qo‘shimcha xarajatlarni kamaytirishga e’tibor qaratilmoqda, bu esa
muqarrar ravishda to‘yinganlik bosqichining boshlanishiga olib
keladi. Ushbu bosqichda ijro etuvchi xavf minimal darajaga
tushiriladi va pul oqimi pasayishni boshlaydi. Mahsulotda “o‘lim”
va uni yangisiga almashtirish xavfi mavjud. Ushbu bosqichda
voqealarni rivojlantirishning ikkita varianti mavjud. Birinchi
variant - loyihani yopish yoki qayta sotish va uning o‘rnini
bosadigan yangi analogni kiritish. Bunday holda, hayot siklining
bosqichlari yana davom etadi, ammo yangi loyiha uchun. Ikkinchi
variant - xarajatlarni kamaytirish va iqtisodiy jihatdan maqbul
darajaga erishish. Retsessiya bosqichida ishlab chiqarish
quvvatining
qisqarishi,
keraksiz
aktivlarning
sotilishi
va
xodimlarning qisqarishi kuzatiladi. Agar avvalgi bosqichda
rivojlanishning ikkinchi varianti tanlangan bo‘lsa, unda loyiha
barqaror daromad keltiradigan sifatida mavjud bo‘lishi mumkin.
Ushbu
bosqichda
iste’molchilarning
ushbu
mahsulotga
qiziqishining pasayishi bilan bog‘liq xavfli bozor xavfi mavjud.
290
Do'stlaringiz bilan baham: |