Samarqand qishloq xo’jalik instituti iqtisodiyot va boshqaruv fakulteti «tasdiqlayman»

3.2.1-jadval 

Samarqand viloyati tumanlarida asal ishlab chiqarish dinamikasi (tonna, 2013 y.)* 

*Manba: Samarqand viloyat qishloq va suv xo'jaligi boshqarmasi 

 

 

 

 

 

 

Tumanlar nomi 

barcha toifada xo'jaliklarda 

shu jumladan 

qishloq xo'jalik korxonalar 

fermer xo'jaliklarida 

aholi xo'jaliklarida 

2012  2013  farqi,+- 

% 

2012  2013  farqi,+-  % 

2012  2013  farqi,+-  % 

2012  2013  farqi,+- 

% 

Bulung'ur 

16,1 

22.0 

6 

136.6 

 

 

 

 

2,2 

4.3 

2 

195.5 

14 

18 

4 

127.3 

Jomboy 

10.6 

21.8 

11 

205.7 

0.4 

4.1 

 

 

4.9 

8.0 

3 

163.3 

5 

10 

4 

183.0 

Ishtixon 

32.8 

51.1 

18 

155.8 

 

0.2 

 

 

10.0 

15.8 

6 

158.0 

23 

35 

12 

153.9 

Kattaqo’rg'on 

14.4 

28.2 

14 

195.8 

1.1 

5.3 

4 

481,8  3.5 

6.5 

3 

185.7 

10 

16 

7 

167.3 

Narpay 

11,9 

22,5 

11 

189,1 

 

 

 

 

5,4 

9,7 

4 

179,6 

7 

13 

6 

196,9 

Nurobod 

13.1 

23,3 

10 

177,9 

6,3 

8,8 

3 

139,7  2,3 

3,7 

1 

160,9 

5 

11 

6 

240,0 

Oqdaryo 

34,4 

69,0 

35 

200,6 

5,3 

10,2 

 

 

14,6 

30,0 

15 

205,5 

15 

29 

14 

198,6 

Past darg'om 

24,4 

49,8 

25 

204,1 

 

 

 

 

14,5 

28,5 

14 

196,6 

10 

21 

11 

215,2 

Paxtachi 

8,8 

20,5 

12 

233,0 

1,7 

3,5 

2 

 

1,0 

3,7 

3 

370,0 

6 

13 

7 

218,0 

Payariq 

32,5 

49,1 

17 

151,1 

 

 

 

 

11,4 

18,5 

7 

162,3 

21 

31 

10 

145,0 

Samarqand  

27,3 

63,8 

37 

233,7 

 

0,4 

 

 

13,0 

23,2 

10 

178,5 

14 

40 

26 

281,1 

Tayloq 

76,3 

106,5  30 

139,6 

 

1,6 

2 

 

35,6 

58,8 

23 

165,2 

41 

46 

5 

113,3 

Urgut 

16,7 

53,4 

37 

319,8 

 

2,2 

 

 

5,6 

12,6 

7 

225,0 

11 

39 

28 

347,7 

Qo’shrabot 

4,1 

10,1 

6 

246,3 

 

 

 

 

2,0 

4,1 

2 

205,0 

2 

6 

4 

285,7 

Katta qo’rg’on sh  4,0 

4,4 

0 

110,0 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

4 

0 

110,0 

Samarqand sh 

3,6 

9,2 

6 

255,6 

3,2 

8,0 

5 

250,0   

 

 

 

0 

1 

1 

300,0 

VILOYAT 

331 

604,7 

274 

182,7 

18 

44,3 

26 

246,1 

126 

227,4 

101 

180,5 

187,0  333,0 

146 

178,1 

---

 

 

 

39 

Quyidagi  3.2.2-  jadvalda  Samarqand    viloyati    Samarqand  tumani    qishloq 

xo'jaligida mavjud asalari oilalari soni bilan tanishib chiqamiz.  

3.2.2-jadval 

Qishloq xo'jaligida mavjud asalari oilalari soni (dona)* 

Ko'rsatkichlar  

  

Yillar 

2013 yilning 2012 

yilga nisbatan 

o'zgarishi  

2012 

2013 

% 

(+/-) 

Hamma toifadagi 

xo'jaliklarda mavjud asalari 

oilasi 

2862 

3084 

107,8 

222 

Shundan: qishloq xo'jalik 

korxonalari  

329 

356 

108,2 

27 

Fermer xo'jaliklari  

500 

610 

122 

110 

Dehqon xo'jaliklari  

2033 

2118 

104,2 

85 

Manba: Samarqand viloyati Samarqand tumani statistika bo'limi 

3.2.2-jadval  ma'lumotlaridan  shuni  xulosa  qilish  mumkinki,  qishloq 

xo'jaligida mavjud jami asalari oilalari soni 2013 yilda 3084 tani tashkil etib, 2012 

yilga  nisbatan  222  ta  oilaga  oshganligini  ko'rishimiz  mumkin.  Shundan  qishloq 

xo'jaligida  eng  yuqori  ko'rsatkichni  dehqon  xo'jaliklari  egallaydi.  Dehqon 

xo'jaligida 2013 yilda 2118 ta asalari oilasi mavjud bo'lib, 2012 yilga nisbatan 85 

ta oilaga ya'ni  4,2 % ga oshgan.  Fermer  xo'jaliklari esa 2012 yilda 500 ta, 2011 

yilda esa 610 tani tashkil qiladi. O'rganilayotgan yillarning nisbati esa 110 ta oilaga 

ya'ni  22% ga oshganini ko'ramiz.  Xulosa yakunida shuni aytish joizki, 2013 yilda 

asalari oilalari soni oshgan.  

3. 3.  Fermer xo'jaliklarida asalari mahsulotlarining omilli tahlili

 

 

Asalarichilik qishloq ho'jaligi faoliyatida asal tannarxi barcha tomonlarini aks 

ettiruvchi  umumlashtiruvchi  ko'rsatkichdir.  Shuning  uchun  mahsulot  tannarxini 

iqtisodiy  asoslangan  holda,  ob’yektiv  hisoblash  muhim  ahamiyatga  ega  bo'lib, 

uning tahlili natijasida to'g'ri va aniq xulosalar berish lozim bo'ladi.  

---

 

 

 

40 

Qishloq    xo'jalik    korxonalarida    ishlab    chiqarilayotgan    mahsulotlar 

tannarxining  pasayishi  foydaning  ko'payishi  va  rentabellikning  oshishiga  olib 

keladi.  Shuning  uchun    ham    ishlab    chiqarish  xarajatlari  hajmi  dinamikasini 

hamda asal mahsulotlari tannarxi   darajasi  dinamikasini  uzluksiz  ravishda tahlil 

qilish muhim ahamiyatga egadir.  

Mahsulot  yetishtirish  uchun  sarf  bulgan  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  pul 

shaklida  ifodalanishi  tannarx  deb  ataladi.  Tannarx  o’z  navbatida  jami  mahsulot 

tannarxi,  mahsulot  birligi  tannarxi  va  1  sumlik  yalpi  mahsulotga  to'g'ri  keladigan 

xarajatlar  ko’rsatkichlariga    bo'linadi.  Ushbu  ko’rsatkichlardan  birinchisini  tahlil 

etish  tartibi  yukorida  bayon  qilindi.  Endi  bir  birlik  mahsulot  tannarxini  ko'rib 

chikamiz.  Mahsulot  birligining  tannarxini  tahlilini  amalga  oshirish  uchun 

solishtirish va zanjirli almashtirish usullaridan foydalanamiz.  

Hisobot  davridagi  bir  birlik  mahsulotning  ishlab  chiqarish  tannarxini  bazis 

davridagi  (yoki  rejalashtirilgan)  tannarxiga  solishtirib,  mutloq  va  nisbiy 

o'zgarishlari  aniqlanadi.  So'ngra  «zanjirli    almashtirish»  usuli  orqali    omilli  tahlil 

etilib,  omillarning  ijobiy  va  salbiy  doiralari  aniqlanib,  tannarxni  pasaytirish 

imkoniyatlari ko’rsatiladi.  

  1kg  mahsulot  tannarxining o’zgarishi bevosita ekstensiv va intensiv omillar 

ta'siri ostida sodir buladi. Bu omillar quyidagilardir: 

1. 1  asalari  oilasi  hisobiga  qilingan  ishlab  chiqarish  xarajatlari  hajmining 

o'zgarishi.  

2. 1  asalari  oilasidan  olingan  hosil  miqdori  ning  (ya'ni  hosildorlik 

darajasining) o'zgarishi.  

  Tannarxning    o'zgarishiga    omillarning    ta'sirini    aniqlaganga  qadar  1kg 

mahsulotning    shartli    tannarxini    aniqlab  olish  zarur.  Shartli  tannarxni  (Zsh) 

aniqlash  uchun  hisobot  davridagi  (yilidagi)  1  asalari  oilasi  hisobiga  qilingan 

xarajatlar  hajmini  (IX1)  bazis  davridagi  (yilidagi)  hosildorlik    darajasiga  (Xo) 

bo’lish kerak.  

---

 

 

 

41 

   

IX1 

  Zsh=----------- 

   

Xo 

1  asalari  oilasi    hisobiga    qilingan    xarajatlarni    hajmini    aniqlash  uchun  

qilingan  jami  xarajatlar hajmini jami asalari oilasiga bo'lish kerak.  

Shartli  tannarx  aniqlangandan  keyin  tannarxning  o'zgarishiga  omillarning 

ta'sirini “zanjirli bog'lanish” usulidan foydalanib, quyidagi tartibda aniqlash kerak.  

1  kg  mahsulot  tannarxining  o'zgarishiga  ekstensiv  omilning,ya'ni  1  asalari  

oilasi  hisobiga  qilingan  xarajat  hajmi  o'zgarishining  ta'sirini  aniqlash  uchun  1  kg 

mahsulotning shartli tannarxidan uning bazis davridagi tannarxini chegirish kerak.  

1  kg  mahsulot  tannarxining  o'zgarishiga  intensiv  omilning,  ya'ni  hosildorlik 

darajasi o'zgarishining ta'sirini aniqlash uchun 1 kg mahsulotning hisobot yilidagi 

tannarxidan shartli tannarxni chegirish kerak.  

Asalarilardan  har xil  mahsulot:  asal, mum,  propolis va  hokazolar  olinganligi 

uchun  mahsulotning  hamma  turi  shartli  birlikka  o'tkazilib,  keyin  bu  shartli 

birliklarga  baho  beriladi.  Shartli  birliklarga  o'tkazishda  quyidagi  koeffisityentlar 

qabul qilingan: 1 sentner asal – 1 shartli birlik; 1 sentner mum - 2,5 shartli birlik; 1 

ta  yangi  asalari  oilasi  -  0,05  shartli  birlik;  1  ta  mumli  rom  –  0,005  shartli  birlik; 

bolali  1  ta  urg'ochi  ari  –  0,02  shartli  birlik;  toza  zotli  1  ta  urg'ochi  ari  –  0,025 

shartli  birlik; nasli  yuq  1  ta urg'ochi  ari  –  0,005 shartli birlik; 1 kg  asalari  (sotish 

uchun paket)– 0,05 shartli birlik; 1 kg urg'ochi sharbati – 4,4 shartli birlik.  

Masalan,  xo'jalikda  bir  asalarichiga  120  asalari  oilasi  biriktirilgan.    Yil 

boshida  pasekada  120  asalari  oilasi  bo'lgan.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  yillik 

normasi har bir xizmatchiga quyidagicha: 1 asalari oilasidan olinadigan yalpi asal – 

30 kg, hammasi bo'lib 36 s.; 1 oiladan mum olish – 0,5 kg, hammasi bo'lib 0,6 s.; 1 

oilada  3  kggacha  mumli  rom  ko’payishi  kerak,  hammasi  bo'lib  360  mumli  rom 

olinishi kerak; paseka 10 asalari oilasiga  ko’payishi kerak. Bu ma'lumotlar shartli 

birlikka aylantirilganda pasekaning plan topshirig'i:  

---

 

 

 

42 

Asal bo’yicha: 

  1 birlik * 36 s.  – 36 shartli birlik 

Mum bo’yicha:  

  2,5 birlik * 0,6 s.  – 1,5 shartli birlik 

Mumli romlarni ko'payishi bo’yicha:  

  0,005*360 romga=1,8 shartli birlik 

Yangi oilalar bo’yicha: 

  0,05 shartli birlik * 10 oila=0,5 shartli birlik 

Jami: 39,8 shartli birlik 

  Asalarichi  ish  haqining  yillik  fondi  293  kuniga  teng.    Asalarichiga  ishlab 

chiqargan  mahsulot  uchun  hisob  qilinganicha  oylik,  asalari  oilasini  parvarish 

qilgani  uchun  ta'rifdagi  maosh  miqdori  va  parvarish  qilish  normasiga  asoslanib 

narx qo’yiladi.   

  Yordamchi  bilan  ishlaydigan  asalarichiga  xo'jalikdagi  150  ta  asalari  oilasi 

norma  qilib  belgilangan. Pasekada  180 ta  asalari  oilasi  bor.   Asalarichi  vaqtincha 

yordamchi  bilan  6  oy  ya'ni  150 ish  kuni ishlaydi.   Bir  ishchiga  belgilangan  yillik 

ishlab chiqarish normasi quyidagicha:nagruzka 150 ta oila (52,5 s. ) bo'lgani holda 

har bir oiladan 35 kg dan yalpi asal olish, hammasi bo'lib pasekadan – 63 s.; mum 

1 ta oiladan 0,5 kg, 150 ta oiladan 0,75 s., hammasi bo'lib pasekadan 0,9 s.; mumli 

romlar  ko’payishi  –  2  ta  rom,  150  ta  oila  nagruzkasida  –  300  ta  rom,  hammasi 

bo'lib pasekada 360 ta rom; pasekada 10 ta yangi asalari oilasi yetishtirilishi kerak.  

  Shartli  birlikka  aylantirib  hisoblanganda,  nagruzka  150  ta  oila  bulganda 

mahsulot ishlab chiqarishning yillik normasi quyidagicha belgilanadi:  

Asal bo’yicha: 

  1 birlik * 52,5 s.  =52. 5 shartli birlik 

Mum bo’yicha:  

  2,5 birlik * 0. 75s.  = 1. 875 shartli birlik 

Mumli romlarni ko'payishi bo’yicha:  

---

 

 

 

43 

  0,005birlik *360 ta romga=1,5 shartli birlik 

Yangi oilalar bo’yicha: 

  0,05 shartli birlik * 10 oila=0,5 shartli birlik 

Jami: 56,375 shartli birlik 

Quyidagi  3.3.1-jadvalda  me'yor  bo’yicha  1-oiladan  olinadigan  mahsulotlar 

tahlil qilingan. 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3.1-jadval