Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi

2. Zamonaviy reklama jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari, funksiyalari, turlari
Reklama beruvchilar bu ishlab chiqaruvchilar, chakana va ulgurji savdogarlar, injiniring, transport, sug‘urta, maslahat kompaniyalari, distribyuterlar, kasaba uyushmalari, xususiy shaxslar va boshqalardir.
Reklama beruvchilarning asosiy turlari o‘rtasidagi nisbat quyidagicha.
Umummilliy reklama beruvchilar asosiy qismni tashkil etib, asosan tovar ishlab chiqaruvchi firmalardan iborat bo‘ladi. Masalan, AQShda 10 ta yirik umummilliy reklama beruvchilar hisobiga jami reklama harajatlarining 70 %i to‘g‘ri keladi.
Mahalliy reklama beruvchilar asosan chakana savdogarlardan iborat bo‘ladi. O‘z hududida harid bo‘yicha agentlar rolini o‘ynashga intilar ekan, chakana savdogarlar aholiga ular uchun nimalarni harid qilganini xabar qilish va nima uchun tovarlarni aynan ulardan sotib olish kerakligini asoslash uchun reklamaga katta mablag‘ sarflaydilar.
Reklama jarayonining prinsipial sxemasi to‘rt bo‘g‘indan iborat bo‘lib, quyidagi ko‘rinishga ega.²⁶
1. Reklama beruvchi — reklama agentligiga reklama buyurtmasi beruvchi va buning uchun haq to‘lovchi huquqiy yoki jismoniy shaxs. Reklama beruvchining asosiy funksiyalari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  reklamaga muhtoj tovarlarni, xususan, eksport tovarlarni aniqlash;
  
• 
  reklama agentligi bilan birgalikda bu tovarlarni reklama qilish darajasi va o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
  
• 
  reklama agentligi bilan birgalikda reklama mahsulotini yaratish va reklama tadbirlarini o‘tkazish rejasini ishlab chiqish;
  
• 
  reklama agentligi bilan birgalikda reklamani yaratish va reklama tadbirlarini o‘tkazish byudjetini ishlab chiqish;
  
• 
  agentlik bilan reklama materiallarini yaratish, reklama tarqatish vositalarida uni joylashtirish, reklama tadbirlarini o‘tkazish va hokazolar bo‘yicha shartnoma imzolash;
  
• 
  reklama ishlarini bajaruvchiga boshlang‘ich ma’lumotlar tayyorlashda yordam berish;
  
• 
  mahsulot yoki xizmatning texnik va amaliy ma’lumotlarini taqdim etish;
  
• 
  texnik maslahatlar, reklama materiallari, maket va originallarini tasdiqlash;
  
• 
  bajaruvchining hisob raqamiga pul to‘lash.
  

2.Reklama agentliklari bu – mijozlarga reklama loyihalarini tuzish va amalga oshirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan firmalardir. Ular bir tomondan o‘z tovarlarini reklama qiluvchi sanoat, savdo va boshqa firmalar bilan, ikkinchi tomondan esa gazeta va jurnal konsernlari, radio va telekompaniyalar o‘rtasida vositachi sifatida harakat qiladi.
3. Reklamani tarqatish vositalari bu — reklama xabarlari iste’molchilarga yetkazib beriladigan axborot kanalidir. Reklama jarayonida reklamani tarqatish vositasini odatda tashkilot egasi taqdim etadi.
4. Iste’molchi bu – reklama beruvchi manfaatdor bo‘lgan biron bir hatti-harakatni amalga oshirishga undash uchun reklama xabarlari yo‘naltirilgan shaxsdir. Oxirgi paytlargacha reklama jarayoning faol ishtirokchilari faqat dastlabki uch bo‘g‘in bo‘lib, iste’molchiga faqat reklama ta’siriga uchrashi lozim bo‘lgan passiv rol ajratilar edi. Endi esa iste’molchining o‘zi ham reklama jarayonining faol ishtirokchisiga, ba’zida esa tashabbuskoriga ham aylanmoqda. U o‘z ixityori bilan reklama agentliklaridan reklamani tarqatish vositalarini yoki reklama beruvchidan o‘ziga kerakli bo‘lgan axborotlarni so‘rab oladi. Hozirgi paytda reklama faoliyatida iste’molchi teskari aloqa tashabbuskori sifatida xizmat qiladi.
Reklama jarayonini amalga oshirish vaqtida unga boshqa qatnashchilar – davlat (hukumat muassasalari) va jamoatchilik (uyushma va boshqa tashkilotlar) miqyosida reklama aoliyatini tartibga soluvchi tashkilotlar; reklama sohasida faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish, ijodiy va tadqiqotchilik tashkilotlari ham kiritiladi. Reklama jarayoni samaradorligi yuqori bo‘lishi uchun undan avval bozordagi muayyan vaziyat va reklama beruvchining maqsadlaridan kelib chiqqan holda marketing tadqiqotlari, taktik qarorlarni ishlab chiqish va strategik rejalashtirish amalga oshirilishi lozim.
Xalqaro reklama standartlarining chegaralari mavjud bo‘lib, ular milliy nashriyotlarga moslashtirishni talab qiladi. Reklamani moslashtirish zaruratini yuzaga keltiruvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Huquqiy cheklovlar. Masalan, Fransiyada televideniyeda ba’zi mahsulotlar reklamasi taqiqilangan, spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va dori-darmonlarni reklama qilish tartibga solib boriladi. Bundan tashqari, bolalar va o‘smirlar uchun ba’zi bir reklama taqiqilari mavjud bo‘lib, solishtirma reklama taqiqlanmagan bo‘lsada, jiddiy to‘siqlarga uchraydi.
2. Iqtisodiy muhit — turli mamlakatlarda eksportchining imidji va ommaviyligi turlichadir. Masalan, «..da ishlab chiqarilgan» iborasi hamma joyda ham bir narsani anglatmaydi, chunki xorijiy bozorlar iste’mol qobiliyatining turli darajada ekanligi bilan farqlanadi. Bundan tashqari, AQSH va Yaponiya kabi katta sig‘imli bozorlar katta miqdorda mablag‘lar sarflanishini talab qiladi. Bunga esa eksportchilarning aksari qismi qodir emasligi sababli, ular bozorning bir qisminigina egallab oladi, xolos.
3. Psixosotsial, madaniy muhit — tovar imidjini uch xil funksiya: utilitar (texnik tavsifnomalar), obrazli (tovarning «afsonaviy» qiymati, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi ongidagi obrazlar) va ramziy (ijtimoiy qiymat, model va stereotiplar, assotsiatsiyalar va vositachi til) funksiyalar tashkil etadi. Tovarning turi, bozor holati va shu kabilarga bog‘liq bo‘lgan uchta funksiya kombinatsiyasidan kelib chiqqan holda reklamaning asosi yaratiladi. Bir mamlakatdan ikkinchisiga, bir madaniyatdan boshqasiga o‘tar ekan, iste’mol xususiyatlari, obrazli va ramziy tasavvuralrni hisobga olish uchun tovarni har safar turlicha joylashtirish lozim.
4. Milliy reklama agentliklarining reaksiyasi — bu, ayniqsa, gap rivojlangan mamlakatlar haqida borganda, ularning boshqalar tomonidan o‘ylab chiqilgan reklama tadbirlarining oddiy bajaruvchilari qatoriga tushirib qo‘yilishidir. Shu sababli reklama beruvchining markazlashtiruvchi va standarlashtiruvchi hatti-harakatlarini yirik ko‘pmilliy agentlikka tegishli bo‘lgan xalqaro tarmoq orqali, faqat hamkorlar o‘rtasida muvofiqlik benuqson bo‘lgan holda amalga oshirish maqsadga muvofiq.