Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ekskursiya xizmatini tashkil qilish

Observatoriya ichida. 
Samarqanddama’lum bo‘lgan astronom - 
iarning ilmiy kengashi to ‘planib, unda Ulug‘bek astronomik jad- 
val tuzish zarurligini, observatoriya qurilishi ishlari bilan bog‘liq 
b o ig an masalalami ko‘taradi (1417-y.) va o ‘sha yilning o'zida 
Samarqandda astronomik kuzatuvlar boshlaydi. Kuzatuvtar 30-yi! 
davom etadi, ya’ni barcha sayyoralarning quyosh atrofida aylani- 
shi kuzatiladi va 1447-yilda tugatiladi. Bu davrga kelib (1447-y.) 
«Ziji Ko‘ragoniy» asari tugatiladi. Observatoriyadagi kuzatuvlar 
oddiy ko‘z bilan, ya’ni optik asboblarsiz o ‘tkazilgan. Teleskop 
XVTU asrning boshida ixtiro etilgan.
Observatoriyaning asosiy asbobi sekstantning (kvadrant) ra- 
diusi 40 metr, yoyning uzunligi 63 metrga yetgan. Bu Sharqdagi 
ma’lum asboblardan eng yirigi bo‘lib. Marog‘adagi (Ozarbayjon) 
sekstantning radiusi 3 metrga yaqin edi. Beruniy o'lkan radiusli 
sekstant haqida (15 tirsak) m a’lumot beradi.
Quruvchilar bunday o ‘lkan asbobni joylashtirishning qulay 
usulini qo‘llaganlar. Uning yarmini (45°) transheyaga o ‘matib, 
zilzilalar kuchli zonada uning mustahkamligini ta’minladilar. Sek­
stant (kvadrant) ikkita parallel joylashgan yarim aylanadan iborat 
bo‘lib, janubdan shimolga to‘g‘irlangan. Sekstant marmar bilan 
ishlangan b o iib , unda graduslar belgilangan. Unda yuqoridagi 
gradus raqamlaridan 57°, pastroqda 80°, undan ham pastda 10° 
saqlanib qolgan.
Observatoriya o ‘rta asrlarda asbob-uskunasi jihatidan ham beqi- 
yos boigan. Asbob astronomiyaning asosiy doimiyliklari-ekvator 
va ekliptika orasidagi burchakni o ‘lchash, yillik jarayoni doimiy- 
sini, tropik yil davomiyligini va boshqa fundamental astronomik 
doimiyliklami aniqlashga imkon bergan. Unda sayyoralar va oy 
harakati tekshirilgan.
Observatoriyada kichik oMchamii asboblar: armilyar sfera, 2,4 
va 7 halqadan iborat o ‘lchash asboblari, tropik, quyosh va yulduz 
soatlari, astrolyabiya va boshqalar bo‘lgan. Jahon astronomiyasida 
tnuhim ahamiyatga ega bo‘lgan «Ziji Ko‘ragoniy» asari shu yerda
159

---

yaratilgan. Qurilishga zamonasining mashhur olimlari - astronom, 
matematik, me’morlar (masalan Qozizoda Rumiy, G ‘iyosiddin 
Jamshid, Ali Qushchi va boshqalar) jalb qilingan.
1908-yilda arxeolog V.L. Vyatkin xaroba bo‘lgan observatoriya 
qoldiqlarini tarixiy hujjatlar asosida topdi. Uzoq va sinchiklab tek- 
shirish natijasida bino silindr shaklida bo‘lganligi aniqlandi. Uning 
katta zallari, turli katta-kichik xonalari bo‘lgan.
Mirzo Boburning yozishicha, Mirzo Ulug‘bek observatoriyasi 
sirti koshin va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Observatoriya ichi- 
ga o ‘matilgan juda katta asbob yordamida Quyosh, Oy, sayyora va 
yulduzlar katta aniqlik bilan o ‘rganilgan. Observatoriyada kutub- 
xona ham bo‘lgan. Ichki devorda osmon tasviri, yulduzlar xaritasi, 
tog‘, dengiz, mamlakatlar belgilangan. Yer shari tasviri ishlangan. 
Hozirda Ulug‘bek observatoriyasidagi katta asbob - sektantning 
yer ostida saqlangan qismi bilan balandligi 11 metr keladi.
Mirzo Ulug‘bek vafotidan so‘ng rasadxona bir necha o ‘n yil- 
lar davomida faoliyat ko‘rsatgan. Ilmiy ishlarga Muhammad Ali 
Qushchi va Miram Chalabiy rahbarlik qilganlar.
1964-yilda observatoriya poydevori yonida Ulug‘bek muzeyi 
ochilgan. 1994-yil Ulug‘bekning 600-yilligi munosabati bilan 
rasadxonada katta obodonchilik ishlari amalga oshiriidi, muzey- 
ning yangi ekspozitsiyalari yaratildi.