Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ekskursiya xizmatini tashkil qilish

Yurtga manzur oltin ipak koni bor.


Kelsa, mehmon xushlaydi, bag ‘rin ochib,


Tandir to ‘la patir, gijda noni bor.

Mustaqillikdan so‘ng atlasning «Marg‘ilon», «Navro‘z», «Pax-taoy», «Rasadxona» kabi yangi-yangi turlari yaratilib, 200 dan ortiq go‘zal nusxalar ishlab chiqarilmoqda. Shulardan 1967-yili korxona o‘zining «2-O‘z» va «174» artikulli atlaslari bilan Kana-daning Monfealp shahrida o‘tkazilgan xalqaro ko‘rgazmada oltin medal bilan mukofotlangan.

(Ekskursantlarga dastgohda o‘tirib ishlab ko‘rishlari uchun 5 daqiqa vaqt beriladi. Usta Turg‘unboy Mirzaahmedov bilan savol-jvob o‘tkaziladi).

3-obyekt. O^zbek milliy kashtachiligi

Hurmatli ekskursantlar! Sizga ma’lumki, Xiva gilamlari, Nur-ota kashtalari, Buxoro zardo‘zi buyumiari, Marg‘ilon esa o‘zining shoyi-atlaslari-yu, do‘ppilari va kashtachiligi bilan yetti iqlimga mashhur. 0 ‘zbek milliy kashtachiligi amaliy san’atning eng qa­ dimiy turlaridan bo‘lib, u xalqning o‘z turmushini go'zal qilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san’ati nafaqat mam-lakatimizda, balki chet ellarda ham shuhrat qozongan. 0 ‘zbek

239

xalqi ustalari qo‘Uari bilan tikkan so‘zana, zardevor, gulko‘rpa, choyshab, do‘ppilari Germaniya, Belgiya, AmerikaQo‘shrna Shtat-lari, Hindiston, Afg‘oniston kabi xorijiy mamlakatlarda mashhur.

12.3-rasm. Samarqand kashtasi va Buxoro kashtasi naniu-nalari.

0 ‘zbek kashtachiligi iqlim, tabiiy sharoit muhiti bilan bog‘Iiq holda barcha hunarlar bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san’atining eng qadimiysi esa saqlanmagan.

XIV-XV asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda qadimdan rivoj langanligini ko‘rishimiz mumkin. XIX asr-ning ikkinchi yarmida kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos bo‘ldi. Q‘zbek kashtachiligi qo‘shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivoj-landi. 0 ‘zbek kashtachiligiga nazar solsak, unda hind, xitoy, rus, afg‘on, qozoq, qirg‘iz va tojik kashtachiligining usul va uslublarini uchratamiz.

San’atda har bir millatning o‘ziga xos naqshlari bo‘ladi. 0 ‘zbek kashtachiligida o‘simliksimon, geometrik gul naqshlari ko‘p uchraydi. Islom dinida tirik mavjudotlami tasvirlashning man etili­ shi o‘z-o‘zidan kashtalarda aksariyat hollarda o‘simliklar, gullami tasvirlanishiga olib keldi. 0 ‘simliklar tasviri ko‘pincha yorqin rangdagi qushchalar tasviri bilan jonlantirilgan. Qo‘y shoxlari

240

motivi qo‘shaloq spiral qatordan iborat bo‘lib, jiyak yoki hoshiya-lovchi bezak sifatida qator barglar shaklida uchraydi. Bu qadimiy motiv ko‘pgina turkiy xalqlarda tarqalgan bo‘lib, u butun borliq, doimiy harakattimsoli hisoblangan. Ba’zida bu motiv bir vaqtning o‘zida bir nechta timsollami, masalan, qo‘yning buralgan shoxlari va bir-biridan tarmoqlangan juft o‘simlik jingalalarini eslatadi.

Qadimgi an’analarga ko‘ra o‘zbek qizlari, bo‘lajak kelinchak-lar seplarl uchun har xil kashtachilik buyumlarini o‘zlari tayyor-lashlari shart bo‘lgan. Kashtalar qanchalik nozik, chiroyli bo‘Jsa, qayliq shunchalik yuqori baholangan. 0 ‘rta Osiyoda kashtachilik juda keng tarqalgan bo‘lib, oilada har bir ayol kashta tikishni bili-shi kerak bo‘lgan. Shuning uchun har bir oila o‘zi uchun kirpech, so‘zana, dorpech, oynaxalta, choyxaltalami o ‘zlariga tikkanlar. Bezak buyumlaming turlaridan: so‘zana, choyshab, zardevor, gu!ko‘rpa, parda, belbog‘ (yostiq ustiga yopiladigan), do‘ppi, ko‘ylak, dastro‘mol, joynamoz, nimcha, maxsi kovush, xaltacha va boshqalar badiiy did bilan bezatilgan. 0 ‘tmishda bu kashtalar oq va malla matolarga tikilgan. Keyinchalik shoyi baxmalga tikila-digan boidi.

(Ekskursantlarga kashtaning bitta gul nusxasini qoMda tikib ko‘rishlari uchun 5 daqiqa vaqt beriladi).