Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
Tayanch soʻz va iboralar 
Ishlab chiqarish, noishlab chiqarish, barqaror va nobarqaror daromad 
manbalarini, operatsion daromadlar, foizli daromadlar, komission daromadlar, 
moliyaviy bozordagi operatsiyalardan daromadlar, bankning qoʻshimcha 

---

267 
faoliyatidan daromadlar, foizli daromad, komission mukofotlar shaklidagi 
daromad, xarajat, foizli xarajatlar, foizsiz xarajatlar, operatsion xarajatlar. 
 
 
Oʻz-oʻzini nazorat qilish va muhokama uchun savollar 
1. Bank daromadlari shakllanishining manbalari. 
2. Bank daromadlarini koʻpaytirishning qanday yoʻllari mavjud? 
3. Bankning foizli daromadlari nimalardan tashkil topgan? 
4. Bankning foizsiz daromadlarining tarkibiy tuzilishini izohlang. 
5. Bank xarajatlariga taʻrif bering.
6. Bank xarajatlarini boshqarishning qanday yoʻllari mavjud? 
7. Bankning foizli xarajatlari deganda qanday xarajatlar tushuniladi? 
8. Bankning foizsiz xarajatlari nimalardan tarkib topgan boʻladi? 
9. Bankning operatsion xarajatlari oʻz ichiga qanday xarajatlarni qamrab oladi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

268 
19-BOB: TIJORAT BANKLARI FOYDASI VA UNI TAQSIMLASH 
 
§ 19.1. Tijorat banklari foydasining mohiyati 
§ 19.2. Banklarda sof foydaning darajasini tavsiflovchi koʻrsatkichlar 
§ 19.3. Tijorat banklarining sof foydasi miqdori va uning darajasiga taʻsir 
qiluvchi omillar 
 
§
19.1. Tijorat banklari foydasining mohiyati 
Tijorat banklarining foydasi bu – daromadni xarajat bilan taqqoslash
natijasida daromadning ortgan qismi koʻrinishdagi bank faoliyatining yakuniy
moliyaviy natijasidir. Foydaning hajmi olingan daromad va qilingan xarajat 
miqdoriga bogʻliq.
Foyda hajmi 2 muhim tarkibiy qismga bogʻliq: 

daromad; 

xarajat. 
Tijorat banklari oʻz xoʻjalik faoliyatini amalga oshirishi uchun 
anchagina xarajatlar sarflanishini talab qiladi, lekin xarajatlardan tashqari bank
faoliyatining natijasi sifatida daromadlar vujudga keladi. Daromad va xarajatni
taqqoslash natijasida bankning foyda yoki zarar koʻrinishidagi moliyaviy
natijasi yuzaga keladi. Foydalilik tushunchasi bankning xoʻjalik-moliyaviy
tijorat bilan bogʻliq barcha sohalarining haqiqiy yakuniy natijasini oʻzida aks 
ettiradi. Daromadlar hisobiga bankning barcha operatsion xarajatlari qoplanadi,
toʻlanadigan dividendlar hajmini aniqlash, oʻz mablagʻlarini oshirish, aktiv va 
passiv operatsiyalari rivojlanishi uchun bank foydasi shakllantiriladi.
Daromadlarning xarajatlarga qaraganda koʻproq boʻlishi bank foydasi
uchun muhimdir. Jahon ekspertlarining fikriga koʻra, bank foydasining
oshishida bank yalpi daromadining kamida 70 foizini foizli daromadlar tashkil 
qilishi kerak. Odatda, foyda soliq toʻlagunga qadar yalpi foyda va sof
foydaga boʻlinadi. Bank tomonidan erishilgan yalpi foyda bank asosiy 

---

269 
fondlarining oshishiga va yangilanishiga zamin yaratadi, bank balansining
moliyaviy barqarorligi va likvidligini taʻminlaydi.
Balansdagi foyda faqatgina bank faoliyatining oraliq davrdagi moliyaviy
natijasini koʻrsatadi. Bank sof foydasi bankning barqaror ishlashini
taʻminlovchi asosiy element hisoblanadi, yaʻni u barcha xarajatlar
qoplangandan keyin qoladigan daromad qoldigʻi, rezervlar shakllanishi va
foyda hisobiga soliqlar toʻlanishi mumkin boʻlgan bankning yakuniy moliyaviy 
koʻrsatkichidir. 
Bankning bank operatsiyalaridan oladigan moliyaviy natijasi operatsiya
foydasi (zarari) deb ataladi. Bu bank foydasining asosiy manbasi. Nobank
faoliyatidan olingan moliyaviy natijalar operatsiya bilan bogʻliq boʻlmagan
foyda deyiladi, operatsiya bilan bogʻliq boʻlmagan foyda salbiy, yaʻni zararli.
Ular bankning operatsion foydasi hisobiga qoplanishi kerak.