B
- muayyan obyektiv yoki ko‘zguga xos doimiy,
h
-
obyektiv radiusi,
ѳ
- obyekt tomon va bosh o‘q tomon
yo‘nalishlari
orasidagi burchak. Ta’kidlab o‘tish joizki, agar sistemalar yaxshi
markazlashtirilmagan bo’lsa, masalan, qo‘shaloq apoxromatda musbat
va manfiy linzalaming o‘qlari ustma-ust tushmasa koma bosh o‘qda
ham paydo boiishi mumkin.
(4.13) formuladan ko‘rinib turibdiki, koma optik o‘qdan
uzoqlashgan sari
(
ѳ
)
ortib boradi va juda katta qiymatga yetishi
mumkin. Koma bilan buzilgan tasvirning nosimmetrikligi tufayli
oichashda mikrometr ipini uning yorqin uchiga nishonga olish
qiyinlashadi, sistematik xatolar ko‘payadi, natijada koma bartaraf
etilmagan obyektiv yoki ko‘zgulardan avvalo astrometrik maqsadlarda
foydalanish imkoni boimaydi. Aytib o‘tish lozimki, koma paydo
boiishning sabablari sinish yoki akslangandan keyin yigilib boruvchi
dasta o‘qdagi simmetriyasini yo‘qotgan bo’ladi, natijada obyektivning
turli zonalaridan o'tgan nurlar bosh fokusdan turli masofalarda
to‘planadilar.
Sferik aberratsiya va koma bartaraf etilgan optik sistemalar
aplanatik sistemalar deb nomlanadi. Yom giik kuchlari kichik va
burchak
ѳ
katta bo’lmagan vizual va fotografik kuzatuvlarga
moijallangan aplanat obyektivlarning tuzilishi nisbatan sodda. Burchak
ѳ
katta boigan taqdirda va ayniqsa, yomg’lik kuchlari katta bo’lgan
taqdirda aplanatik shartlami bajarish oson ish emas. Yorug’lik kuchi
katta Pesval obyektivi, Shteyngel, Bush aplanatlari ma’lum va
mavjuddir.
Parabolik ko‘zguda
F=
1 boigan taqdirda tashqi koma kattadir:
=
Uning ma’nosi shuki,
ѳ=
15’, ya’ni Oy markazi ko‘zgu o‘qida
joylashganda Oy chetlari chegarasi va
m
= 10 da
= 2” bo’ladi,
biroq yom giik kuchi
m —
5 da
kattalik 7» ga teng bo’lib qoladi,
ya’ni Oyning chetlari juda xira bo’lib tasvirlanadi.
Besh metrlik Palomar ulkan teleskopda yorugiik kuchi 1:3,3 ga
teng bo’lib, nuqsonsiz yaxshi ko‘rish maydoni diametri atigi 12
mm
ni
tashkil etadi, uning fokus masofasi 17
m
ga tengligini hisobga olsak, bu
atigi 2
⁄
yoy daqiqalarini tashkil etishiga ishonch hosil qilamiz, undan
keyin esa koma tasvimi sezilarli darajada buzib yuboradi. Ulkan
parabolik ko‘zguIarda buzilishlani kamaytirish uchun shishaning bir
turidan tayyorlangan ikkita yupqa va bir-biriga yaqin joylashgan, bittasi
musbat, ikkinchisi manfiy, yig‘indisining optik kuchi nolga teng
qo‘shimcha Ross afokal sistemalar deb nomlanuvchi sistemalardan
foydalaniladi. Ular parabolik ko‘zguning bosh fokusida to‘planayotgan
yorug‘lik dastasini tutib qolishadi, 3 linza majmuasi yoki asferik linzalar
undan ham yaxshi natija beradi. Ular yordamida Palomar reflektorida
yaxshi maydon diametrini 15
sm
gacha oshirish imkoni yaratildi, bunda
Oy diskining deyarli
barchasini sig‘dirishga erishildi.
Egrilanish markazida dasta simmetriyasini saqlab qoluvchi
diafragmani joylashtirib, sferik ko‘zguni batamom komadan xalos etish
mumkin. Uning g‘oyasi quyidagichadir: ixtiyoriy radius boshqalari
bilan teng huquqlidir va bu yerda boshqalardan ajralib turuvchi bosh
o‘q ham bo‘lishi mumkin emas, shuning uchun optik o‘qdan tashqari
buzilishlar ham bo‘lmaydi.
Ikkita ko‘zgudan iborat aplanatik sistemalar mavjud. Bunday
sistemalar Shvarsshild, Richi, Kretyen, Maksutov, Kudelar tomonidan
taklif qilingan.
Komaning yorug‘lik kuchiga kvadratik bog‘lanishi yorug‘Iik
kuchi kichik bo’lgan sistemalarda komani tuzatishga imkon beradi.
Aksincha, astigmatizm deb nomlanuvchi aberratsiya optik o‘qdan
kattaroq masofalarda hatto yorug’lik kuchi kichik bo’lgan sistemalarda
ham xavfli bo’lib qolishi mumkin, chunki u yorug’lik kuchining
birinchi darajasi va optik o‘qdan chetlashish burchagi kvadratiga
proporsionaldir.
5. Astigmatizm
Astigmatizm hodisasini ko‘rib chiqaylik. Yorqin nuqta linza
S
dagi bosh o‘q
O
bilan burchak
ѳ
hosil qilgan yon o‘q
O‘
da joylashgan
bo‘lsin. Linzaning halqasimon zonasiga tushayotgan nurlami olib
ko‘raylik, bunda zonaning radiusi
h, h
max
=
D/2
bo‘lsin. Bu ikkala o‘qni
o‘z ichiga olgan tekislikni meridianal deb nomlab, S bilan belgilaylik,
unga perpendikular tekislik
T
esa, sagittal bo‘lsin. Agarda linzaning
bosh o‘qini konsentrik aylanalardan va ulami kesib o‘tuvchi
diametrlaridan iborat shakl markaziga yo‘naltirsak, qandaydir nuqtada
bu shaklning diametri meridianal tekislikda, aylana elementi esa sagittal
tekisligida joylashib qolishi mumkin.
Linzada egrilangandan so‘ng, meridianal tekislikdagi nurlar
T
fokusda to‘planadilar, lekin sagittal nurlar hali yig‘ilmagan bo‘ladi. Ular
o‘zining fokusi
S
da yig‘ilganda meridianal nurlar yoyilib ketayotgan
bo‘ladi. Fokus
T
da nuqta tasviri
S
tekislikga perpendikular to‘g‘ri
chiziq kesmasi ko‘rinishida bo‘ladi, fokus
S
da nuqta tasviri yana to‘g‘ri
chiziq kesmasi ko‘rinishida, biroq endi u
T
tekislikda joylashgan
bo’ladi. Fokus
T
da aylananing har bir nuqtasi tasviri yetarlicha aniq
bo’lib ko‘rinadigan aylana yoyi bo‘ylab cho‘ziladi, bu yerdagi nuqta
tasviri uning aniq aksi bo’lmay qoladi. Fokus
T
da aylana diametri keng
tasma ko‘rinishiga ega bo’ladi. Fokus
S
da uning aksi kuzatiladi, ya’ni
diametr tasviri aniq, aylananing tasviri esa yoyilgan boiadi.
S
va
T
fokuslar orasida nuqta tasviri turlicha joylashgan ellipslaming
takrorlangan seriyasidan iborat bo’ladi. Bu seriyadagi eng kichik
o’lchamga ega ellips - doira
T
va
S
lar orasida joylashgan boiadi. Ana
shu joyda muayyan
linzaning eng yaxshi fokus nuqtasi deb hisoblanadi.
Fokus
T
va
S
larning orasidagi astigmatik ayirma deb nomlanuvchi bu
masofa 1 qanchalik kichik bo’lsa, shunchalik yaxshi. Agarda linzaning
fokus masofasini meridianal va sagittal fokuslar orasidagi masofaninig
o‘rtacha arifmetik qiymatini, ya’ni
„
Do'stlaringiz bilan baham: |