55
Bu haqda Rikardo «Non narxining» kapital daromadiga ta`siri haqida
tajriba» deb nomlangan
kichik asarni yaratib, asar doirasida uning daromad
bo`linishi nazariyasi asoslari yoritilgan. Nihoyat, keng qamrovli iqtisodiy
nazariyasini u “siyosiy iqtisod boshlanishi” deb nomlangan asarida yoritib bergan
(1817).
Predmet va uslub
. Mumtoz siyosiy iqtisod namoyandalari kabi, Rikardo
sinflar orasida daromad bo`linishi masalalarini ko`rsatgan holda, tadqiqotining
asosiy predmeti sifatida ishlab chiqarish sohasi asosidan kelib chiqgan o`z
nazariyasini talqin etgan.
Uning yozishicha, - «Mazkur bo`linishni boshqaruvchi
qonuniyatlarni aniqlash, - siyosiy iqtisodning asosiy vazifasidir».
Rikardo nazariyasi yuqori darajadagi abstraktsiyasi bilan farq qilar edi.
Qator iqtisodiy tushunchalar talqining ikki taraflamaligi va ketma - ketsizligi bilan
farq qiluvchi Smit g`oyalarini tanqid etgan holda, u boshlang`ich toifa printsipi
bo`yicha qarama-qarshiliklarga ega bo`lmagan mantiqiy nazariyani qurishga
harakat qilgan.
Asosiy nazariy holatlar
Narx
. Rikardo, o`zining mehnat qiymati haqidagi nazariyasida Smit, Sey va
Mal`tusning narx belgilanishi haqidagi turli fikrlarni umumlashtirishga harakat
qilgan. Shu bilan birgalikda, u Sey g`oyalarida uchragan predmet narxining uning
foydalilik darajasidan kelib chiqib belgilanishini inkor etgan («Bu g`oya
tovar
narxi iste`molchilar tomonidan belgilangan taqdirda to`g`ri bo`lar edi»). Ammo
Shu bilan birgalikda kam uchrash omili ta`sirini ham tan olgan («Tovar narxi uning
kam uchrashi oqibatida ham o`sishi mumkin»).
Narxning qilingan xarajatlar asosida belgilanishini esa, Rikardo moddiy
xarajatlarni zahira mehnati deb talqin etgan holda, narxning mehnat borasidagi
qilingan xarajatlar bilan belgilanish g`oyasi tarafdori bo`lgan.
Shunday qilib,
Rikardo narxga ta`sir etuvchi barcha omillarni ajratgan holda, uning kelib chiqish
asoslarini mehnat bilan bog`lagan.
Mashhur Shved iqtisodchisi, G. Myurdal`, bu
holatni haqiqatga ko`ra realroq bo`lgan, va bo`lishi mumkin bo`lgan mo„ayyan
holatga tasodifan emas, aniq o`tuvchi doimiy va zarur bo`lgan predmetning asl
narxini topishga eski metafizik harakat deb tushuntirgan.
Rikardo Smitning narx, mehnat nazariyasiga ham ma`lum qo`shimcha va
o`zgartirishlar kiritgan. Rikardo fikricha, narx kapitalistik iqtisodiyotga, aniqrog`i
esa, kapitalizmning doimiy sifatiga ega ekanligi bilan bog`lab, kapitalizm ibtidoiy
jamoa davrida boshlanib, tabiiy jamoatchilik tuzilishi deb talqin qilgan.
Bundan
tashqari, Rikardo narxni o`rtacha sohaviy emas, maksimal mehnat xarajatlari bilan
belgilagan.
Rikardo, Smit atamalarini aniqlashtirib, narx tushunchasini turli iqtisodiy
holatlarga nisbatan qo`llagan. «Adam Smit, - deb yozgan edi u, - almashinuv
56
narxining asosiy manbaini to`g`ri aniqlagan holda, nazariya tartibsizligiga yo`l
qo`ygan». Tovar narxi, unga nisbatan sarflangan mehnat
xarajatlari oshishi yoki
kamayishi holatda, narxlar oshishi yoki kamayishi tamoyiliga rioya etish o`rniga u
narxni mahsulotga nisbatan standart choralar va bu choralarga almashinishdan
kelib chiqib narx belgilash nazariyasini ilgari surgan. Shu sababli, Rikardo narx,
mo„ayyan mehnat xarajatlari bilan belgilangan taqdirda absolyut narx deb, uning
sotish bahosini esa, mo„ayyan tovarlar almashinuvi evaziga olinadigan bo`lsa,
nisbiy narx deb atashni taklif etadi.
Nisbiy narxni tadqiq etar ekan, u har ikkala
tovarning absolyut narxlari o`zgarishiga bog`liqligini ilgari surib, tovar va pulning
absolyut qiymatlaridan kelib chiqgan holda narx haqida so`z yuritishni ilgari
surgan.
Mablag`
. Rikardoning fikricha, mablag` tovar bo`lib, uning qiymati tovar
ishlab chiqarilishi va bozorga keltirilishi uchun zarur bo`lgan mehnat miqdori bilan
belgilanadi. Istalgan tovarning narxi kabi, pul qiymati ham talab va taklif
mutanosibligiga bog`liq. Shunday qilib, Rikardo YUm tomonidan ilgari surilgan
mablag` miqdoriy nazariyasini rivojlantiradi. Mamlakatda pulning ortig`i yoki
etishmasligi Rikardoning fikricha, faqatgina tashqi savdo orqali belgilanadi.
Masalan, pul miqdorining oshishi narx oshishiga olib kelib, bu holat tovarlarning
chet eldan olib kelingan holda pulning ham chet elga chiqib ketishini yuzaga
keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
